وضعیت بهداشت در مدارس / 91 هزار مدرسه فاقد پایگاه تغذیه سالم

در دیدگاه‌های ارتقای سلامت که از حدود دو دهه پیش تاکنون در حال گسترش است طراحی و ارائه برنامه‌ها و مداخلات سلامت جمعیت تحت پوشش در چهار محیط اصلی خدمات بهداشتی، درمانی، آموزشی، کار و محیط‌هایی که به نوعی دسترسی به همه گروه‌های جامعه را فراهم می‌کند، توصیه شده است. در این میان محیط‌های آموزشی که غالباً گروه هدف کودکان، نوجوانان و جوانان را در خود جای داده است مهمترین حیطه اجرای مداخلات ارتقای سلامت است به نحوی که از دهه 1980، مدارس به عنوان یک محیط برای ارتقای سلامت دانش‌آموزان و معلمان، عمومی شناخته شده است.

براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی، بهداشت مدارس به مجموعه اقدام‌هایی گفته می‌شود که به منظور تشخیص، تأمین، حفظ و ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی دانش‌آموزان و کارکنان مدرسه که به نحوی در ارتباط با دانش‌آموزان هستند با راهنمایی و سرپرستی مسئولان به اجرا در می‌آید. هدف کلی بهداشت مدارس، آموزش و پرورش کودکانی متعادل و سالم است که رشد و نمو طبیعی داشته و اختلالی در آنان از نظر فکری، جسمی و عاطفی مشاهده نشود.

به عبارتی بهداشت مدارس افزایش اطلاعات عملکرد بهداشتی و باورهای بهداشتی دانش‌آموزان است. انتشار برنامه آموزش بهداشت مدارس ابتدایی و گرایش به جنبه‌های عملی آن، نخستین ثمره طرح مشترک سازمان جهانی بهداشت و یونیسف در جهت ارتقای آموزش بهداشت مدارس در کشورهای عضو بوده است. مدارس از آن حیث که دانش‌آموزان بخش مهمی از زندگی خود که همزمان با رشد جسمی و سلامت روانی آنهاست در محیط مدرسه می‌گذرانند بسیار حائز اهمیت است. مطالعات متعدد نیز به نقش مدارس و اثرگذاری آنها بر سلامت و رفتار دانش‌آموزان، خانواده‌ها و جامعه و به‌ویژه ارتباط مستقیم میان ویژگی‌های مدرسه و مشکلات رفتاری دانش‌آموزان پرداخته‌اند.

در مقدمه گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی آمده است آمارهای موجود نشان می‌دهد که به‌رغم تلاش‌ها و موفقیت‌های سال‌های اخیر در حوزه بهداشت مدارس هنوز تعدادی از مدارس در کشور فاقد امکانات و تسهیلات بهداشتی بوده و فضاهای آموزشی از استانداردهای لازم برخوردار نیستند. این در حالی است که همچنان شیوع برخی بیماری‌های واگیردار و غیرواگیر، اختلالات رفتاری و... سلامت دانش‌آموزان را تهدید کرده و زمینه بروز مشکلات مرتبط با فراگیری و یا افت تحصیلی آنان را فراهم می‌کند؛ لذا شناخت به‌موقع و رفع مشکلات دانش‌آموزان اقدام مؤثری در بهبود سلامت و پیشرفت تحصیلی آنان خواهد بود.

تصویری از وضعیت سلامت در مدارس ایران

بر اساس گزارش آماری وزارت آموزش و پرورش در سال تحصیلی 1401 1400، تعداد 15 میلیون و 791 هزار و 899 دانش آموز در کشور وجود داشتند که در 114 هزار و 435 مدرسه و در 616 هزار و 787 کلاس درس توسط 905 هزار و 847 معلم مشغول به تحصیل بودند. همچنین 4 میلیون و 380 هزار و 894 دانش آموز دختر و 4 میلیون و 652 هزار و 388 دانش آموز پسر در مقطع ابتدایی، یک میلیون و 818 هزار و 32 دانش آموز دختر و یک میلیون و 922 هزار و 717 دانش آموز پسر در مقطع متوسطه اول، یک میلیون و 681 هزار و 649 دانش آموز دختر و یک میلیون و 757 هزار و 725 دانش آموز پسر در مقطع متوسطه دوم بودند.

در حال حاضر به ازای هر 2631 نفر دانش آموز، یک مراقب سلامت در کشور وجود دارد

بر اساس گزارش دفتر سلامت و تندرستی وزارت آموزش و پرورش در بهمن ماه 1401 در مجموع 4443 نفر مراقب سلامت در رشته‌های مرتبط (پزشکی، مراقب بهداشت، سایر گروههای پزشکی و پیراپزشکی) و 5000 نفر در رشته‌های غیر مرتبط در کشور وجود دارند که با در نظر گرفتن اصلاحیه تبصره ماده (3) آیین نامه اجرایی تبصره (6) الحاقی به ماده واحده قانون انتقال مراقبین بهداشت مدارس به واحدهای آموزشی تابعه وزارت آموزش و پرورش که بر مبنای آن، شاخص 1/480 (یک مراقب سلامت در ازای 480 دانش آموز) به عنوان شاخص تعداد مراقب سلامت مورد نیاز در مدارس تعیین شده؛ در حال حاضر به ازای هر 2631 نفر دانش آموز، یک مراقب سلامت در کشور وجود دارد.

کمبود نیروی مراقب سلامت در مدارس 19.913 نفر است. براساس آمارهای موجود بیشترین تعداد نیروی مراقب سلامت مدارس مورد نیاز مربوط به استان تهران با 1933 نفر و کمترین تعداد مورد نیاز به استان کهگیلویه و بویراحمد با 137 نفر مراقب سلامت مربوط است.

91 هزار مدرسه فاقد پایگاه تغذیه سالم

در راستای اجرای ماده (3) آیین‌نامه اجرایی تأمین، حفظ و ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی دانش‌آموزان و ضرورت ارتقای تأمین بخشی از انرژی و مواد مغذی مورد نیاز، ارائه مواد غذایی سالم و جلوگیری از عرضه مواد غذایی کم‌ارزش تغذیه‌ای به دانش‌آموزان، ایجاد پایگاه تغذیه سالم در مدارس ضرورت دارد.

براساس آمارهای ارائه شده در گزارش وزارت آموزش و پرورش، از مجموع 106 هزار و 491 مدرسه دولتی در کل کشور، 91 هزار و 292 مدرسه فاقد پایگاه تغذیه سالم هستند.

11 درصد مدارس فاقد آب آشامیدنی لوله کشی

براساس آمارهای مندرج در گزارش دفتر سلامت و تندرستی وزارت آموزش و پرورش در دی ماه سال 1401 به مرکز پژوهش‌های مجلس، از مجموع 106.491 مدرسه دولتی موجود در کشور 11 درصد فاقد آب آشامیدنی لوله کشی شهری یا روستایی، 8.4 درصد فاقد چشمه توالت، 17.94 درصد فاقد دستشویی / روشویی، 28.86 درصد فاقد لوله‌کشی صابون مایع، 83.69 درصد فاقد اتاق بهداشت مجهز شده هستند.

وضعیت سلامت وزن و چاقی دانش‌آموزان

براساس گزارش وزارت آموزش و پرورش در دی ماه 1401، نتایج ارزیابی صورت گرفته از وضعیت وزن و چاقی دانش‌آموزان (طرح کوچ) در سال 1398 نشان می‌دهد که در بین کل دانش‌آموزان دختر در همان سال حدود 26.2 درصد اضافه وزن داشته و دچار چاقی هستند (68 درصد وزن طبیعی و 5.7 درصد لاغر و خیلی لاغر). این شاخص (اضافه وزن و چاقی) در میان کل دانش‌آموزان پسر 34 درصد در سال 1398 بوده است. (59.7 درصد وزن طبیعی و 6.2 درصد لاغر و خیلی لاغر).

اعتبارات ارتقای سلامت مدارس در قوانین بودجه سنواتی: با استناد به قوانین بودجه کل کشور طی سالهای 1400 تا 1395، ذیل اعتبارات وزارت آموزش و پرورش، با برنامه ورزش و سلامت دانش‌آموزان، برخی فعالیت‌ها از قبیل اجرای برنامه‌های ورزشی دانش آموزی، ارتقای بهداشت و سلامت دانش‌آموزان، انجام مراقبت‌های بهداشتی، برگزاری مسابقات ورزشی، هنجاریابی اقدامات بهداشتی و ورزشی و کمک به ارتقای فعالیت‌های ورزشی دانش‌آموزان وجود داشته که اعتباری برای اجرای آنها در نظر گرفته می شود.

اعتبارات مرتبط با برنامه ارتقای سلامت دانش‌آموزان در بازه زمانی پنج ساله مذکور، روند افزایشی داشته است. به‌ویژه در سال 1399 نسبت به سال 1398 با حدود 133 درصد رشد و در سال 1400 نسبت به سال 1399 با رشد 290 درصدی همراه بوده است. طی پنج سال گذشته در مجموع یک میلیارد و 194 میلیون ریال به حوزه سلامت مدارس اختصاص یافته است. روند تخصیص اعتبارات در سال 1398 نسبت به سال 1397 با کاهش و از سال 1399 مجدداً افزایش یافته است.

بااین همه، با توجه به اهمیت برنامه ارتقای سلامت دانش‌آموزان و ضرورت تأمین منابع انسانی مالی و شرایط فیزیکی مدارس و...، اما تخصیص نامناسب اعتبارات به این برنامه در قوانین بودجه سنواتی میتواند یکی از مؤثرترین عوامل در عدم اجرای مناسب برنامه مذکور و تحقق اهداف آن باشد. براساس گزارش وزارت آموزش و پرورش (اداره سلامت و تندرستی) در سال 1401 سرانه مطلوب سلامت برای هر دانش آموز 160 هزار تومان در یک سال بوده در حالی که براساس اعتبارات موجود حدود 7600 تومان در نظر گرفته می شود. این در شرایطی است که شاخصهای سلامت دانش‌آموزان نیازمند ارزیابی مستمر در جهت پیشگیری از بروز بیماریهاست.

بر این اساس ضرورت دارد برنامه ارتقای سلامت دانش‌آموزان با در نظر داشتن زیرساخت‌ها و منابع لازم در اولویت وزارتین بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و آموزش و پرورش قرار گیرد.

چالش‌های ارائه خدمات سلامت در مدارس ایران

الف) نامناسب بودن زیرساخت‌های فیزیکی، امکانات و تجهیزات بهداشتی مدارس

باید دانست که متناسب بودن متغیرهای فیزیکی و محیطی مدارس و همچنین شرایط مناسب اکولوژیکی به عنوان عمده‌ترین عوامل تأثیرگذار بر سلامت جسمی و روحی کودکان و دانش‌آموزان مدیران و کارکنان مدارس است. بهداشت محیط مدارس عبارت است از کنترل عواملی از محیط زندگی دانش‌آموزان که به نحوی روی سلامت روانی، جسمی و اجتماعی آنان تأثیر می‌گذارد.

لذا رعایت استانداردهای مربوط به آن و داشتن شرایط مطلوب از ضروریات این حوزه است. این در حالی است که بر اساس آمارهای وزارت آموزش و پرورش در سال 1401، برخی مدارس کشور مهم‌ترین و مقدماتی‌ترین مؤلفه‌های سلامت محیط را از قبیل چشمه توالت، آبخوری، آب آشامیدنی، دستشویی، روشویی و... ندارند.

کمبود حدود 19 هزار نفری مراقب سلامت در مدارس

ب) کمبود نیروی متخصص سلامت مدارس

کمبود نیروی انسانی در وزارت آموزش و پرورش یکی از چالش‌های اصلی این وزارتخانه در سال‌های اخیر و چشم‌انداز پیش رو است؛ براساس پیش‌بینی سازمان برنامه و بودجه - که در سال 1397 با عنوان تحلیل و بررسی وضعیت نیروی انسانی شاغل در وزارت آموزش و پرورش و پیش‌بینی مشمولین بازنشستگی تا سال 1406 منتشر شد -، جمعیت بازنشستگان آموزش و پرورش تا سال 1406 تعداد 463 هزار و 272 نفر خواهد بود که حدود 71 درصد (326 هزار و 426 نفر) از این تعداد قبل از سال 1402 بازنشسته خواهند شد. در سال‌های 1400 و 1401 تعداد 38 هزار و 902 نفر معلم و 2186 نیروهای کیفیت‌بخشی (مربی بهداشت، مشاور مدارس و...) بازنشسته شده‌اند.

بر این اساس نیاز آموزش و پرورش در دو طیف نیروی آموزشی (معلمان) و نیروهای تخصصی (مشاوره، مربی بهداشت و...) در سال‌های آتی وجود خواهد داشت.

این در حالی است که براساس تبصره ماده (3) آیین‌نامه اجرایی تبصره (6) الحاقی به ماده واحده قانون انتقال مراقبین بهداشت مدارس به واحدهای آموزشی تابعه وزارت آموزش و پرورش، ضرورت دارد به ازای هر 480 دانش آموز مدارس دولتی شهری در سطح منطقه یک نیروی مراقب سلامت از میان پزشکان مربیان بهداشت و سایر شاغلان گروه‌های پزشکی و پیراپزشکی به کار گرفته شود، اما مطابق گزارش وزارت آموزش و پرورش (دی ماه 1401) در حال حاضر صرفاً حدود 9000 مراقب سلامت در مدارس مشغول به کار هستند و با استناد به قانون فوق با کمبود حدود 19 هزار نفری مواجه هستیم که بیشترین کمبود به استان تهران و کمترین کمبود به استان کهگیلویه و بویراحمد مربوط است.

ج) نداشتن ساعت رسمی درس بهداشت در برنامه‌های درسی دوره ابتدایی و متوسطه اول

به رغم بند «1» آیین نامه اجرایی تأمین حفظ و ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی دانش‌آموزان (مصوب 1384/9/2) مبنی بر گنجاندن حداقل 42 ساعت آموزشی با موضوع آموزش سلامت در برنامه آموزشی به کلیه دانش‌آموزان در تمامی پایه‌های تحصیلی (بدون تغییر در ساعات درسی) و با گذشت بیش از 16 سال از تصویب آیین‌نامه مذکور، به غیر از پایه دوازدهم (برمبنای کتاب سلامت و بهداشت 2 ساعت در هفته برای کلیه رشته‌ها)، برای هیچ‌کدام از مقاطع تحصیلی در مدارس ساعت درسی مجزا برای آموزش بهداشت وجود ندارد.

د) عدم تخصیص اعتبارات حوزه بهداشت مدارس

اگرچه در طی پنج سال گذشته در قوانین بودجه سنواتی اعتباری معادل 8.721 میلیارد ریال به برنامه ارتقای سلامت دانش‌آموزان و موضوع بهداشت مدارس از محل منابع عمومی دولت در نظر گرفته شده است، اما از مجموع این اعتبار، صرفاً معادل 1.194 میلیارد ریال تخصیص یافته است. به نظر می‌رسد عدم تخصیص منابع مورد نیاز برای پیشبرد اهداف برنامه ارتقای سلامت دانش‌آموزان میتواند عامل مؤثری بر کم رنگ شدن نقش سلامت در مدارس یا محدود شدن خدمات ارائه شده از سوی مراقبین سلامت باشد.

با توجه به موارد اشاره شده در گزارش موارد زیر پیشنهاد می‌شود:

- برنامه ریزی به منظور تأمین زیرساختهای فیزیکی تجهیزات بهداشتی و همچنین تعداد کافی مراقب سلامت و پیش بینی اعتبارات لازم بدین منظور در قوانین بودجه سنواتی

- شورای عالی آموزش و پرورش مکلف شود با همکاری وزارت بهداشت نسبت به تدوین «سند سلامت دانش آموزی» با در نظر داشتن شاخص‌های مطلوب سلامت دانش‌آموزان اقدام کرده و سالیانه گزارشی از رصد شاخص‌های مذکور و چالش‌های عدم تحقق به کمیسیون بهداشت و درمان مجلس ارائه کند.

- در راستای شناسایی و رصد وضعیت سلامت دانش‌آموزان ترتیبی اتخاذ شود تا مراقبین سلامت بتوانند از اطلاعات سلامت دانش‌آموزان که در سامانه‌های ذی ربط حوزه سلامت درج می‌شود در برنامه ریزی‌های مربوط به حفظ و ارتقای سطح سلامت دانش‌آموزان استفاده کنند.

بیشتر بخوانید:

روند هدایت تحصیلی کلاس نهمی‌ها اعلام شد / صدور نمون‌برگ‌های 6 و 7 در هفته اول تیرماه

271

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید. کد خبر 1774466