وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران قابل قبول نیست

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: براساس آخرین اندازه‌گیری یکی از مراکز معتبر تحقیقاتی، وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران قابل قبول نیست.

به گزارش خبرگزاری مهر، نشست تخصصی «معنا و مبنای سرمایه اجتماعی» با حضور استادان و صاحبنظران این حوزه و با همکاری دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و مرکز تحقیقات و برنامه‌ریزی شهر تهران سه شنبه 4 بهمن ماه برگزار شد.

در افتتاحیه این نشست تخصصی یک روزه، حجت الاسلام رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، حجت الاسلام سعید رضا عاملی دبیر سابق شورای عالی انقلاب فرهنگی و دکتر عطاالله رفیعی آتانی رئیس مرکز تحقیقات و برنامه‌ریزی شهر تهران سخنرانی کردند. همچنین رضا پورحسین، بهاره آروین، سجاد صفار هرندی سخنرانان بخش نخست پنل اول بودند.

حجت الاسلام رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در این نشست با نگاهی به نظریه سرمایه اجتماعی گفت: مفهوم سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموعه منابع ارزشمندی که غنی بودن آن می‌تواند به پیوند ارگانیک و اندام وار عناصر اجتماعی منجر شده و ضمن تقویت ارتباطات و تعاملات اجتماعی، امکان تبدیل جامعه به یک شبکه کارآمد (شامل زنجیره‌ای از شبکه‌های کوچک) در مسیر پیشرفت را فراهم کند. در واقع، به افراد امکان می‌دهد در یک گروه (یا یک جامعه کوچک و بزرگ) با هم کار کنند تا به طور مؤثر به یک هدف مشترک دست یابند.

وی با اشاره به اینکه سرمایه اجتماعی به انسجام اجتماعی و فرهنگی درونی جامعه اشاره دارد، افزود: به این ترتیب، سرمایه اجتماعی به عنوان یک چسب توصیف شده است. برای افراد، سرمایه اجتماعی مهم است، زیرا منبع مهمی از قدرت و نفوذ است که به مردم کمک می‌کند تا "به پیش بروند" و "پیش بروند".

غلامی با اشاره به نظریه سرمایه اجتماعی گفت: نظریه سرمایه اجتماعی معتقد است که روابط اجتماعی منابعی هستند که می‌توانند منجر به توسعه و انباشت سرمایه انسانی شوند. منظور از سرمایه انسانی، موجودی شایستگی‌ها، دانش، ویژگی‌های اجتماعی و شخصیتی شامل خلاقیت، تجسم در توانایی برای انجام کاری جهت تولید ارزش اقتصادی است. سرمایه انسانی دید اقتصادی جامعی از انسان فعال در اقتصاد شامل پتانسیل افراد برای تأمین منافع و ابداع راه حل‌هایی برای مشکلات از طریق عضویت در شبکه‌های اجتماعی است.

وی افزود: در بعضی دیدگاه‌ها، سرمایه اجتماعی حول سه بعد می چرخد. شبکه‌های به هم پیوسته روابط بین افراد و گروه‌ها (روابط اجتماعی یا مشارکت اجتماعی)، سطوح اعتمادی که این پیوندها را مشخص می‌کند، و منابع یا منافعی که هر دو به واسطه پیوندهای اجتماعی و مشارکت اجتماعی به دست می آیند و منتقل می‌شوند.

غلامی گفت: در نگاه غالب، سرمایه اجتماعی بر ابعاد اجتماعی‌ای تأکید دارد که معمولاً توسط پارادایم غالب فردگرایی و خردگرایی اقتصادی به حاشیه رانده شده اند. این به معکوس کردن دیدگاه غیراجتماعی کمک می‌کند که فرض می‌کند انسان‌ها منطقی و منفعت طلب هستند و تا حد زیادی فراتر از تأثیر عوامل اجتماعی هستند. با قرار دادن عوامل اجتماعی به عنوان «سرمایه» به آنها در تصمیم‌گیری همراه با سایر اشکال سرمایه می‌دهد. این به جامعه شناسان اجازه می‌دهد تا در یک پازل با اقتصاددانان بازی کنند اما همچنین اجازه نفوذ اقتصادی به پدیده‌های جامعه شناختی و تقلیل به تفکر اقتصادی را می‌دهد.

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با بیان اینکه تلاش‌های اولیه برای تعریف سرمایه اجتماعی بر میزانی متمرکز بود که سرمایه اجتماعی به عنوان یک منبع عمل می‌کند، گفت: رابرت دی. پاتنام پیشنهاد کرد که سرمایه اجتماعی همکاری و روابط حمایتی متقابل را در جوامع و ملت‌ها تسهیل می‌کند و بنابراین، ابزار ارزشمندی برای مبارزه با بسیاری از نابسامانی‌های اجتماعی ذاتی در جوامع مدرن، به عنوان مثال جرم و جنایت خواهد بود. در مقابل، دیگران بر منافع خصوصی ناشی از شبکه روابط اجتماعی که بازیگران فردی خود را در آن می‌یابند، تمرکز می‌کنند.

وی افزود: اقتصاددان سیاسی، فرانسیس فوکویاما، سرمایه اجتماعی را به‌عنوان قواعدی کلی تعریف می‌کنند که افراد را قادر می‌سازد تا با یکدیگر همکاری کنند، مانند هنجار تعامل متقابل یا دکترین مذهبی مانند مسیحیت. سرمایه اجتماعی با تعاملات مکرر در طول زمان شکل می‌گیرد و به گفته او، برای توسعه حیاتی است و تولید آن از طریق سیاست‌گذاری عمومی دشوار است. اهمیت سرمایه اجتماعی برای توسعه اقتصادی این است که این هنجارهای رفتاری هزینه مبادله مبادلاتی مانند قراردادهای قانونی و مقررات دولتی را کاهش می‌دهند. فوکویاما استدلال می‌کند که سرمایه اجتماعی چیزی است که یک جامعه مدنی ایجاد می‌کند. در حالی که مشارکت مدنی بخش مهمی از دموکراسی و توسعه است.

غلامی گفت: انتقادات اصلی به نظریه سرمایه اجتماعی این است که این نظریه به اندازه مورد انتظار اجتماعی نیست و همه ابعاد، اضلاع و پیچیدگی‌های جامعه را لحاظ نمی‌کند. اما باید توجه داشت که سرمایه اجتماعی به عنوان نوعی «علاج همه مشکلات» جامعه مدرن تلقی شده‌است.

وی با اشاره به اینکه وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران خوب نیست، افزود: آخرین اندازه گیری یکی از مراکز معتبر تحقیقاتی، میانگین سرمایه اجتماعی در ایران را بر اساس مؤلفه‌های رایج، 8 از 20 معرفی کرده است. البته این مطلب را نباید از نظر دور داشت که برخی حوادث و هیجانات ناشی از آن، معدل سرمایه اجتماعی را به صورت موقت و دفعی افزایش و کاهش می‌دهد اما با عبور از حادثه این عدد تثبیت می‌شود. با این حال، اگر سرمایه اجتماعی را با ملاحظه میانگین قبلی در حدود 5 سال قبل که نزدیک به 12 بوده است بسنجیم، وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران قابل قبول نیست.

غلامی گفت: واقعیت این است که در کشور ما، نه تنها درک درستی از سرمایه اجتماعی و عوامل کاهش آن نیست بلکه یک برنامه راهبردی برای کمک به افزایش سرمایه اجتماعی وجود ندارد. شاید بتوان عوامل کاهش سرمایه اجتماعی ایران را باید به دو بخش درون زا و برون‌زا تقسیم کرد. عوامل درون زا در شکل گیری عوامل درون زا یا هموار سازی مسیر آنها بسیار اثر گذارند. وقتی از برون زا بودن عوامل کاهش سرمایه اجتماعی صحبت می‌شود، لزوماً منظور اقدامات خصمانه علیه جامعه ما نیست. برخی اتفاقات جهانی به طور طبیعی و پروسه‌ای نیز می‌تواند بر سرمایه اجتماعی اثرگذار باشد.

وی افزود: با وجود آنکه امروز میانگین نمره سرمایه اجتماعی در ایران پایین است اما در برخی شاخص‌ها مانند دلبستگی به کشور، معنویت خواهی یا احترام به مقدسات دینی، سرمایه اجتماعی سطح مطلوبی دارد و لذا ما نقاط قوت نیز در سرمایه اجتماعی خودمان داریم و اتفاقاً تنها راه افزایش سرمایه اجتماعی در ایران، اتکاء به همین نقاط قوت است.

سرمایه اجتماعی در زیست بوم ایران اهمیت دارد

در ادامه سعیدرضا عاملی با اشاره به مطالعات اجتماعی در ایران گفت: تا سال 97 ما پیمایش‌هایی در این باره داشته ایم و در سال 1400 هم وزارت کشور پژوهشی سفارشی درباره سرمایه اجتماعی انجام داده که عمدتاً نشان می‌دهد سیر نزولی سرمایه اجتماعی وجود دارد.

وی با اشاره به پیوند سرمایه اجتماعی با سرمایه ایمان افزود: من در ابتدا با طرح مساله شروع می‌کنم و در چهار بخش سخنانم را تنظیم می‌کنم؛ اطلاعات و آمار درباره سرمایه اجتماعی زیاد است و اساساً محرمانه تلقی می‌شود در حالی که باید بتوانیم یک مساله اجتماعی را در معرض همگان طرح کنیم تا بر این اساس بتوانیم تحلیل کنیم. محرمانه تلقی کردن آمار هم خودش یک مساله اجتماعی است.

وی با بیان اینکه سرمایه اجتماعی در زیست بوم ایران اهمیت دارد و ما سرمایه اجتماعی را به معنایی که بوردیو طرح کرده نباید ببینیم گفت: ما در شاخص گذاری سواد مجازی کاری را کردیم که شاید این مدل بتواند جریان بیابد. ما آنجا یک شاخص عمومی در سواد مجازی با دنیا استخراج کردیم که شامل سواد حقوقی، سواد تحلیلی و... است. از سوی دیگر شاخص‌های اختصاصی داریم که مرتبط با بومرنگ ماست و ما به عنوان یک مسلمان در این باره قوانین و مقرراتی داریم. یک حوزه سواد تخصصی هم هست که شامل سواد مهندسی مرتبط با فضای مجازی، سواد سابرنتیک مرتبط با پزشکی و... است. در سرمایه اجتماعی ما گریزی نداریم جز اینکه هم به سوی اشتراکاتمان با شاخص‌های جهانی برویم و هم شاخص‌های اختصاصی تدوین کنیم.

عاملی ضمن ارائه آماری در این باره گفت: وضعیت میانگین شاخص سرمایه اجتماعی در سال 94، 1/27 بوده که در سال 1400 به 8/17 رسیده است. روند میانگین رضایت از عملکرد نظام هم در سال 94 که 1 /27 بوده که در سال 1400 به 8/17 رسیده است. این در حالی است که مؤسسه لگاتوم در تحقیقی شاخص سرمایه اجتماعی را در 2019، 19/53 اعلام کرده اما این رقم برای ایران 2/45 است و ما زیر میانگین جهانی هستیم.

این استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه امروز سرمایه اجتماعی امتداد یافته و به طور مثال حتی سرمایه اجتماعی سازمان هم در نظر گرفته می‌شود، گفت: سرمایه اجتماعی حکایت از دارایی دارد؛ سرمایه یک دارایی است که ارزش افزوده تولید می‌کند و می‌تواند از این ارزش هم کاسته شود. بنابراین به میزانی که همبستگی اجتماعی، حس همبستگی ملی، هویت ملی و... تغییر می‌کند سرمایه اجتماعی نیز تغییر می‌کند. مخالفان جمهوری اسلامی اعم از منافقان و سلطنت طلبان از طریق این موضوع به جمهوری اسلامی فشار می‌آورند. سرمایه اجتماعی یک شاخص قدرت ملی هم هست یعنی اگر شما توان ملی یک کشور را بر اساس توان نظمی و اقتصادی آن اندازه گیری کنید یک شاخص قدرتمند برای آن سرمایه اجتماعی است که جنبه بازدارندگی دارد و اجازه تعرض به حریم ملی کشور را نمی‌دهد.

وی ادامه داد: همواره روی اعتماد و تراکم ارتباطات در سرمایه اجتماعی تاکید می‌شود. حالا منظور از اعتماد چیست؟ از سوی دیگر سرمایه اجتماعی باید تراکم ارتباطات ایجاد کند. خانواده، شهر، روستا، سازمان و... سرمایه اجتماعی دارد. امروز سرمایه اجتماعی به عنوان یک دارایی ملی بیشتر دغدغه ماست.

عاملی در ادامه با بیان اینکه در حوزه اعتماد سه مؤلفه صداقت در گفتار و رفتار، دگرخواهی و تبادل موقعیت و کارایی و عمل مثبت تأثیر گذار مطرح می‌شود گفت: ما در جامعه خود باید روی دگرخواهی و تبادل موقعیت با دیگران کار کنیم. در فلسفه رسانه هم بحث قرار گرفتن در جای دیگری برای درک بهتر بیشتر تاکید شده است. از سوی دیگر سرمایه اجتماعی به کارامدی و کارایی توجه دارد.

به گفته این استاد دانشگاه، جامعه ایران دو مشخصه دارد که اگر به این دو توجه نکنیم نمی‌توانیم مفهوم سرمایه اجتماعی را بومی کنیم؛ نخستین شاخصه دین داری است که در ایران ریشه عمیق دارد. ما به عنوان کشوری که آرزوی جامعه اسلامی داریم نگران دین داری هستیم اما جامعه در این شاخص بسیار رشد کرده و این را در جمعیت پیاده روی اربعین و جاماندگان اربعین می‌بینیم. البته که ما جامعه صد در صدی نداریم همانطور که در صدر اسلام ایمان آورندگان در اقلیت بودند. دومین مشخصه ایران جنبه نوگرایی و پیشرفت جامعه ایرانی است. جنبه دین گرایی و نوگرایی در جامعه ایرانی دو عنصر پررنگ است و برخی یا جنبه دین داری یا برخی جنبه نوگرایی را قربانی می‌کنند اما این دو با هم جلو رفتند و هر دولتی به این دو شاخص توجه نکند نمی‌تواند راهبری لازم را داشته باشد.

وی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به اینکه سرمایه ایمان تقویت کننده نگاه به زندگی و عمل فردی و اجتماعی است گفت: برخی از کسانی که دچار بحران خودکشی می‌شوند به این دلیل است که جهان آخرت را نمی‌بینند اما فردی که باور به معاد دارد زندگی اش یک حرکت پویا دارد و پویایی یکی از عناصر مهم در سرمایه اجتماعی است. ما درمدل سازی که برای سرمایه اجتماعی در ایران می‌کنیم باید به این سرمایه ایمان توجه کنیم.

عاملی گفت: الان ما با ابزار سرمایه اجتماعی در جامعه متجدد غربی سرمایه اجتماعی را اندازه گیری می‌کنیم در حالی که باید سرمایه ایمان را در نظر گرفت چون به افق زندگی نگاه می‌کند و تحمل و صبر و امید به زندگی و آینده نگری را تقویت می‌کند.

وی با اشاره به اینکه سرمایه ایمان دو بعد فردی و اجتماعی دارد گفت: علوم اجتماعی در ایران قدرتمند است و ما همان قدرتی که در نانو و بایو داریم در علوم اجتماعی هم داریم اما این علوم اجتماعی سیاست زده است و یک جاهایی چیزهایی را نمی بیند. چون اگر چپ باشد یک رویکرد دارد و اگر راست باشد رویکرد دیگری دارد. دشمن را ندیدن غلط است! چون ما در چنبره دشمن زندگی می‌کنیم و بعد اینکه بگوییم این تئوری توطئه است غلط است چون گوینده اش هم بر این اساس این را بیان کرده است.

عاملی عوامل تخریب کننده سرمایه اجتماعی در ایران را شامل 6 مورد دانست و افزود: نخستین عامل فاصله بین باورها و تجربه دینی است؛ دومین عامل جریان‌های کلان ضد فرهنگ اسلامی است. عامل سوم جنگ شناختی و عامل پنجم فرامحلی کردن فضای مجازی است. همچنین شیعه هراسی، ایران هراسی، اسلام هراسی و انقلابی هراسی عامل ششم است و ما امروز قربانی هراس چهارگانه هستیم که با هراس بزرگ کد گذاری شده ایم.

سرمایه اجتماعی با سرمایه در اقتصاد گره خورده است

در ادامه عطاالله رفیعی آتانی رئیس مرکز تحقیقات و برنامه‌ریزی شهر تهران در این نشست طی سخنانی گفت: سرمایه اجتماعی با سرمایه در اقتصاد گره خورده است. یعنی خلق بازدهی در سرمایه مد نظر است. در اجتماع نیز سرمایه اجتماعی بدین معنی است که از اجتماع چگونه می‌توانیم بازدهی اقتصادی داشته باشیم. عناصر اصلی سرمایه اجتماعی مبتنی بر اعتماد، تعلق اجتماعی و... خودش دارای بازدهی اقتصادی زیاد است. تعلق اجتماعی یا اعتماد هزینه‌ها را در زندگی اقتصادی کاهش می‌دهد. مثلاً چک برگشتی در جامعه میزانش کم شدن یا زیاد شدن اعتماد اجتماعی را نشان می‌دهد.

وی با بیان اینکه سهم سرمایه اجتماعی در سنجش اقتصاد بسیار مهم است و در ایران بسیاری از ناکارآمدی‌های اقتصادی را به کاهش سرمایه اجتماعی مرتبط می‌دانند افزود: انسان‌ها چون می‌خواهند خودشان بهره مند شوند از دیگران بهره می‌گیرند. مکانیزم بازار در غرب که زندگی جامعه مبتنی بر آن است بر همین اساس است و انسان‌ها می‌خواهند در غرب از هم دیگر بهره وری کنند. البته این خودش نظم خود انگیخته‌ای را خلق می‌کند.

رفیعی آتانی گفت: در سطح بالاتری که من اقتصاد اسلامی را با آن برابر می‌گیرم این است که انسان درک کند که دیگران هم وقتی نفع ببرند او هم نفع می‌برند. این رویکرد اقتصاد مشارکتی است و مبنایش این است که هر دو در یک بازی برنده برنده نفع می بریم. اینجا انسان باید این درک را داشته باشند. در غرب مبنا رقابت و در اسلام مبنا زوجیت است. این زوجیت اگر درک شود یعنی ما آدم‌ها مکمل هم هستیم و در نفع‌های هم شریک هستیم و این در ادبیات اقتصا د اسلامی ما وجود دارد. در این اقتصاد اگر می‌خواهید تجارت، تولید و... می‌خواهید بکنید باید شرکت درست کنید و اینکه کسی کارگر دیگری شود درست نیست. کارگر مزدی در این نگاه در آستانه رباست و ناپسند است.

وی افزود: در اقتصاد اسلامی ما بازار را در پول نمی‌پذیریم و در کار هم مناسبات متفاوتی داریم. در سطح بالاتر از این انصاف معنا می‌یابد؛ بدین معنی که اگر انسان رشدش را در رشد دیگری بداند آن وقت می‌تواند خودش را در جای دیگری قرار دهد. نظریه رالز هم تا حدی روی این موضوع تاکید می‌کند. بنابراین زندگی منصفانه‌ای رقم می‌خورد و فرد دلبستگی و وابستگی اش افزایش می‌یابد. سطح بعدی احسان است بدین معنی که فرد حتی دارایی‌های خودش را هم به دیگری بدهد. فرد در مسیر تعالی طلبی وجودی وقتی قرار می‌گیرد می‌داند که اگر کاری برای دیگری کرد کاری است که برای خودش انجام می‌دهد. سطح بعدی ایثار است که در بالاترین مرتبه است. ما در زمانه خودمان این تجربه را داشتیم.

رفیعی آتانی در پایان بیان کرد: انسان دائماً در حال رشد فردی و اجتماعی است و باید بدانیم فرد در حالی که فردیت خودش را حفظ می‌کند اما می فهمد که این رشد در بستر تعلقات اجتماعی رخ می‌دهد.

نگاه من به سرمایه اجتماعی تضارب بین سرمایه روان شناختی و سرمایه اجتماعی است

در ادامه رضا پورحسین استاد دانشگاه نیز در بخش دیگری از این نشست با اشاره به کاهش سرمایه اجتماعی در ایران بر ضرورت پرداختن به این موضوع تاکید کرد و گفت: نگاه من به سرمایه اجتماعی تضارب بین سرمایه روان شناختی و سرمایه اجتماعی است چون دلیلش مکانیزمی است.

وی با اشاره به آخرین تعریف از سلامت روان افزود: این سلامت حالتی از رفاه است که افراد خودشان و دیگری را به لحاظ روان شناختی درک می‌کنند و حقی برای حضور او قائل هستند. از سوی دیگر کسی که در سلامت روان زیست می‌کند میزانی از استرس خود را مدیریت می‌کند. اینها می‌توانند مولد باشند و احساس خودآکارامدی داشته باشند. از سویی گویی در این حوزه تعامل بین فرد و جامعه تفکیک ناپذیر است و جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی بر این عدم تفکیک و تعامل تاکید دارد.

وی درباره پیوند بین سرمایه اجتماعی و سرمایه روان شناختی گفت: تعامل این دو بهزیستی روانی و اجتماعی را ایجاد می‌کند و این نه یک معنای خالص روان شناختی و جامعه شناختی است بلکه ناظر به نشاط مندی و شادابی است. وقتی می‌گوئیم سرمایه اجتماعی و سرمایه روان شناختی از هم تفکیک ناپذیرند آن وقت می‌توان از شاخص‌هایی چون امید، تاب‌آوری، خوش بینی، خودکارآمدی، اعتماد، مشارکت و روابط اجتماعی حرف زد.

این استاد دانشگاه تهران در ادامه درباره اشخاص به منزله سرمایه گفت: مفهوم ارتباط درون فردی مقدمه‌ای برای ارتباط بین فردی و از سوی دیگر رسیدن به اعتماد و مشارکت در جامعه است.

وی در ادامه به فلسفه خودی و بی خودی اقبال اشاره کرد و توضیح داد: من با استفاده از این فلسفه در کلینیک خودم 90 درصد از افسردگی‌ها را درمان کردم. اقبال برای رسیدن به شخصیت یا همان سرمایه کاریزماتیک به دو عامل مرحله خودی (تجهیز درون) و مرحله بی خودی (ورود به اجتماعی با تجهیزات درون) است. باید بدانیم به راحتی نمی‌توان الهام بخش بود و فرد باید در درون خودش عواملی را ایجاد کند که بعد از رهگذر آن بتواند خودش را تجهیز کرده و بعد برای اجتماع الهام بخش باشد. اگر به اقبال مراجعه کنیم او در قالب اشعارش سه تجهیز را برای یک شخص کاریزماتیک لازم می‌داند؛ تجهیز علمی و تخصصی، معنوی و شخصیتی. تجهیزات سه گانه اقبال با تجهیزات اجتماعی نیز متناظر است.

وی با بیان اینکه ما در بسیاری از زمینه‌ها در حوزه جمهوری اسلامی الهام بخش نیستیم اما در انقلاب اسلامی الهام بخش هستیم، گفت: جمهوری اسلامی باید در تجهیز خودش در بخش‌هایی با چالش‌هایی مواجه بوده و از این منظر نتوانسته در تجهیز اجتماعی مؤثر باشد.