پاسخ سالاریه به منتقدان مشارکت ایران در کاوش ماه؛ "فضا" هزینه نیست سرمایه‌گذاری است
رئیس سازمان فضایی ایران با اشاره به مشارکت کشورمان در برنامه مشترک کاوش قمری با کشورهای دیگر تصریح کرد: طرح همکاری ایران در پروژه ماه، دیگر یک رؤیای بلندپروازانه نیست بلکه بخشی از نقشه راه علمی و فناورانه کشور در حوزه اکتشافات فضایی است.
به گزارش خبرنگار فضا و نجوم خبرگزاری تسنیم، در نخستین روز از هفته جهانی فضا که با حضور مسئولان، محققان و فعالان حوزه فناوری در وزارت ارتباطات برگزار شد، موضوع پروژه مشترک ایران و چین در زمینه کاوش در کره ماه بار دیگر در کانون توجه قرار گرفت. طرح اولیه این پروژه سال گذشته رسانه‌ای شد و همان زمان، به‌عنوان گامی بلند در مسیر همکاری‌های فضایی ایران با قدرت‌های علمی مطرح شد؛ طرحی که اکنون برنامه‌ریزی برای اجرایی شدن آن در سال جاری در دستور کار قرار دارد. مشارکت ایران در فرآیند کاوش در ماه، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین طرح‌های آینده‌نگر فضایی کشور، از نگاه کارشناسان گامی راهبردی و ارزشمند تلقی می‌شود.
با این حال، در فضای عمومی جامعه دیدگاه‌های متفاوتی درباره ضرورت چنین برنامه‌هایی مطرح است. برخی منتقدان با مقایسه طرح‌های ایران و طرح‌های جهانی مانند برنامه مریخ ایلان ماسک، این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا در شرایط فعلی کشور، ورود به پروژه‌های بزرگ فضایی از جمله کاوش در ماه اولویت دارد یا خیر؟ به باور آنان، در حالی که مسائل اقتصادی و اجتماعی داخلی نیازمند توجه جدی است، صرف هزینه برای طرح‌های فضایی ممکن است غیرضروری تلقی شود. سؤال محوری در این میان میزان اولویت و ضرورت سرمایه‌گذاری در پروژه‌های فضایی از جمله طرح کاوش ماه است.
در کنار این مباحث، نقدهایی نیز نسبت به پروژه‌های زیست‌فضایی کشور مطرح شده است؛ پروژه‌هایی که هدف نهایی آن‌ها دستیابی به فناوری اعزام انسان به فضا عنوان می‌شود. پس از پرتاب نخستین کپسول زیستی ایرانی در سال گذشته، اخیراً خبر طراحی نمونه سنگین‌تر آن منتشر شد که گامی دیگر در مسیر توسعه فناوری فضایی کشور محسوب می‌شود. با این حال، برخی صاحب‌نظران می‌پرسند این تلاش‌ها تا چه اندازه توجیه اقتصادی و علمی دارد و آیا اعزام انسان به فضا برای ایران ضرورتی بالفعل است یا نه. این پرسش‌ها محور اصلی گفت‌وگوی خبرنگار تسنیم با دکتر حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران را تشکیل داد.
حسن سالاریه رئیس سازمان فضایی ایران در گفت‌و‌گو با خبرنگار تسنیم در پاسخ به این سوال‌ها اظهار کرد: باید پاسخ به این مسئله همه‌جانبه باشد. اول باید گفت بله، در کشور موضوعات مهم‌تری نیز وجود دارد، در این شکی نیست. اما صنعت فضایی نیز در کنار دیگر صنایع جای خودش را دارد. اگر می‌خواهیم صنعتی باشیم، صنعت فضا شرایط خاص خودش را دارد و باید برای آن هزینه بدهیم. اینکه برخی می‌گویند این حوزه اقتصادی نیست و نباید در آن سرمایه‌گذاری کرد، برداشت اشتباهی است.
رئیس سازمان فضایی توضیح داد: در حوزه فضایی مثال‌های فراوانی وجود دارد. برای نمونه، در مورد ماهواره‌های ژئو، کشورهایی که چنین ماهواره‌هایی را در مدار قرار می‌دهند، معمولاً در پنج تا هفت سال اول کل هزینه‌های خود را از محل درآمد آن جبران می‌کنند و پس از آن صرفاً درآمدزایی دارند. بنابراین این تصور که صنعت فضا اقتصادی نیست، غلط است. بسیاری از کشورهایی که امروز صاحب فناوری‌های فضایی هستند، ابتدا هزینه‌های هنگفتی پرداخت کردند تا به فناوری برسند و تازه پس از آن توانستند از آن فناوری، اقتصاد بسازند.
وی ادامه داد: صنعت فضایی هم دقیقاً همین مسیر را طی می‌کند؛ چه در زمینه اکتشافات و بهره‌برداری از منابع سایر کُرات، چه در زمینه مطالعات جو و فضا. اگر امروز در این زمینه سرمایه‌گذاری نکنیم و کار را پیش نبریم، در آینده بخش‌هایی از اقتصاد و فناوری جهانی را از دست خواهیم داد و جایگاه خود را به سختی پیدا خواهیم کرد. زمانی خواهد رسید که دیگر از رقابت عقب خواهیم ماند؛ از همین رو باید به حوزه اکتشافات توجه ویژه داشت.
سالاریه افزود: البته اگر موضوع را در مقیاس داخلی صنعت فضا بسنجیم، یعنی میان ساخت ماهواره، پرتابگر و زیرساخت‌های مرتبط مقایسه کنیم، پروژه‌های پرتابگر و ماهواره برای ما درحال‌حاضر در اولویت بالاتری قرار دارند. ما باید به میزانی که در نقشه راه فضایی کشور تعیین شده، بر فناوری‌هایی تمرکز کنیم که برای فضایی شدن واجب است. تثبیت فناوری ماهواره و ماهواره‌بر برای ما از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و تمرکز اصلی‌مان بر این بخش است.
وی تاکید کرد: اگر پرتابگر درست‌وحسابی نداشته باشم، اصولاً نمی‌توانم به سایر بخش‌ها فکر کنم. اگر ماهواره‌های مخابراتی و سنجشی با تولید داخلی نداشته باشم، عملاً صنعت فضایی را کنار گذاشته‌ام و تبدیل به یک مصرف‌کننده صرف شده‌ام. در آن صورت نهایتاً باید به سراغ کارهای پایین‌دستی برویم که البته ارزشمند است، اما اگر قرار باشد در صنعت فضایی جهان حرفی برای گفتن داشته باشیم، باید در حوزه‌های پرتاب، ماهواره، پایگاه پرتاب، ایستگاه کنترل و دریافت تصاویر دقیق، قوی باشیم.
سالاریه تصریح کرد: البته حوزه اکتشافات را نیز نباید نادیده گرفت، زیرا بی‌توجهی به این بخش، یعنی بی‌توجهی به آینده. هیچ‌کس نمی‌گوید من کاری انجام می‌دهم ولی به آینده نگاه نمی‌کنم. اگر فقط به فناوری‌های امروز بسنده کنیم و سراغ فناوری‌های آینده نرویم، زمانی می‌رسد که از دنیا عقب می‌مانیم و دیگر امکان جبران وجود ندارد.
رئیس سازمان فضایی ایران گفت: اگر در حوزه‌های آینده‌نگر فضایی سرمایه‌گذاری نکنیم، به ناچار عقب خواهیم افتاد. حوزه ماه، اکتشافات فضایی، کپسول‌های زیستی و سایر موارد مرتبط، از جمله بخش‌هایی‌اند که باید به میزان لازم روی آن‌ها سرمایه‌گذاری کنیم؛ میزان این سرمایه‌گذاری را نیز بر اساس تشخیص کارشناسی مشخص می‌کنیم.
وی افزود: البته در این زمینه، ما خود تعریف‌کننده پروژه هستیم. در مجموعه وزارت ارتباطات و حتی در پژوهشگاه، پروژه‌ها بر اساس اهداف ملی تنظیم می‌شوند. نکته‌ای که وجود دارد این است که در موضوع ماه، ما به صورت اشتراکی و گروهی کار را پیش می‌بریم. به این معنا که گفتیم برای آنکه در برنامه‌های جهانی اکتشاف فضایی دنیا حرفی برای گفتن داشته باشیم و در آینده قدرت حضور داشته باشیم، باید حتماً با کشورهای دیگر، کار گروهی و مشترک انجام دهیم.
رئیس سازمان فضایی ایران تصریح کرد: ما می‌دانیم که اکنون آمریکا برنامه آرتمیس را دنبال می‌کند، چین و روسیه نیز برنامه‌های خود را دارند، و ما با توجه به همین شرایط باید هوشمندانه عمل کنیم. اتفاقاً برای این بخش تدبیر شده که هزینه‌ها به صورت منفرد انجام نشود تا بعداً نگوییم هزینه هنگفتی کرده‌ایم اما دیر به نتیجه رسیده‌ایم. همکاری‌های چندجانبه در قالب پروژه‌های مشترک باعث می‌شود هزینه‌ها کاهش یابد و برای کشور آورده علمی و فناوری داشته باشد. از این رو، حضور ایران در این برنامه‌ها به‌شدت اهمیت دارد و ما در این طرح‌ها دخیل خواهیم شد.
وی ادامه داد: موضوع بعدی، بحث کپسول‌های فضایی و زیست فضاست. متأسفانه گاهی تصور می‌شود زیست‌فضا فقط معادل اعزام فضانورد به فضاست، در حالی که چنین نیست. زیست‌فضا و علوم اکتشافیِ مرتبط با زیست در حوزه فضایی و بیولوژی، فقط درباره حضور انسان نیست. این بخشی از نگاهی آینده‌نگر به امکان سکونت در کرات آسمانی دیگر است.
سالاریه توضیح داد: کپسول زیستی در واقع یک آزمایشگاه فضایی به‌شمار می‌آید؛ آزمایشگاهی مداری و زیستی که بخشی از آن ممکن است برای بررسی توان انسان در فضا باشد، اما کاربردهای فراوان دیگری نیز دارد. محدود کردن مفهوم زیست‌فضا فقط به اعزام انسان خطاست؛ ما باید گستره واقعی این علم را درک کنیم. بسیاری از تحقیقات مربوط به اکتشافات و زیست فضایی از همین مسیر آزمایش‌های مداری انجام می‌شود.
وی افزود: ایستگاه‌های فضایی که امروز در اختیار آمریکایی‌ها و روس‌ها قرار دارند و همچنین ایستگاه فضایی چین، همه نمونه‌هایی از توجه به همین حوزه‌اند. حتی اکنون برنامه‌هایی برای ساخت ایستگاه‌های مدارگرد جدید در حال اجراست که چین و روسیه از یک‌سو و آمریکا به همراه مجموعه‌ای از کشورهای غربی و شرقی از سوی دیگر، در آن مشارکت دارند. این ایستگاه‌های مدارگرد، در واقع آزمایشگاه‌هایی برای توسعه تحقیقات زیست‌فضایی هستند و برای ما نیز اهمیت راهبردی دارند. ایران نیز علاقه‌مند است در این برنامه‌ها مشارکت داشته باشد.
وی تصریح کرد: نکته مهم دیگر این است که نباید صرفاً از منظر «کپسول بازگشت‌پذیر» به یک کپسول زیستی نگاه کنیم. این کپسول در واقع آزمایشگاهی برای آزمودن بسیاری از زیرسیستم‌ها و فناوری‌های مرتبط با ماهواره‌هاست. هرچند از واژه "کپسول زیستی" استفاده می‌شود، اما نگاه ما به آن صرفاً زیستی نیست؛ این کپسول کاربردهای گوناگونی دارد که هم موجب توسعه فناوری‌های خاص در کشور می‌شود و هم به پیشرفت مطالعات زیست‌فضا کمک می‌کند.
رئیس سازمان فضایی در ادامه گفت: همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردم، در مجموع برنامه‌های صنعت فضایی کشور، سهمی مشخص برای این بخش در نظر گرفته شده است؛ سهمی که متناسب با نیاز و تشخیص کارشناسی تخصیص می‌یابد. برخلاف تصور برخی که گمان می‌کنند هزینه‌های این بخش زیاد یا غیرضروری است، باید گفت بسیاری از اظهار نظرها از روی ناآگاهی نسبت به نوع سرمایه‌گذاری در حوزه فضایی صورت می‌گیرد.
وی تصریح کرد: صنعت فضایی مجموعه‌ای یکپارچه است و تمام بخش‌های آن باید مورد توجه قرار گیرد. اجرای برنامه‌های فضایی، اعم از ماهواره، پرتابگر، زیست‌فضا و اکتشافات، همگی اجزایی هستند که با هم معنی پیدا می‌کنند و تقویت هر بخش به پیشرفت بخش دیگر منجر می‌شود.