پیشنهاد اردوغان؛ تله یا فرصت؟
مناقشه در منطقه قفقاز جنوبی سال هاست که کنشگران دخیل در این منطقه را درگیر کرده و همچنان نزاع بر سر مناطقی چون استان سیونیک و ایجاد کریدور زنگزور پابرجاست. جمهوری آذربایجان چند سالی بود که برای تصرف قره باغ تلاش می کرد؛ آذری ها مدعی بودند که قره باغ متعلق به جمهوری آذربایجان است و باید به آنها بازگردد.
باکو برای تصرف دوباره قره باغ تقریبا سه جنگ راه انداخت که طی آخرین تنش در تاریخ سه شنبه 28 شهریور، آذربایجان توانست قسمتی از قره باغ ارمنی‌نشین با عنوان قره باغ کوهستانی را نیز تصرف کند و در نهایت اخیرا دولت خودخوانده قره باغ اعلام کرد که تا شروع سال 2024 خود را منحل خواهد کرد. به این ترتیب احتمالا مناقشه بر سر قره باغ فروکش می کند اما هنوز استان سیونیک در مرز ایران و ارمنستان و بازگشایی کریدور زنگزور محل تنش بین طرفین خواهد بود. جمهوری آذربایجان برای اتصال به جمهوری خودمختار نخجوان و سپس ترکیه دو مسیر دارد؛ یکی از ایران و دیگری از ارمنستان. به دنبال درگیری هایی که بین ایروان و باکو پیش آمد، آذربایجان از طریق ایران و رود ارس به نخجوان ارتباط دارد. اما چه باکو و چه ترکیه به این راه های ارتباطی رضایت نمی دهند و خواهان ایجاد کریدور هستند. درواقع اصرار آنها برای ایجاد کریدور در وهله نخست شاید تسریع در روند حمل و نقل و ایجاد خط ریلی و لوله نفتی باشد.
چرا کریدور؟
برخی کارشناسان این حوزه معتقد هستند آذربایجان و ترکیه و در پشت صحنه کشورهای غربی و رژیم اسرائیل اهداف دیگری را از مطرح کردن کریدور زنگزور دنبال می کنند. یعنی آذربایجان اکنون از طریق ایران به منطقه خودمختار نخجوان ارتباط دارد؛ پس دلیل اصرارش برای راه اندازی کریدور چیست؟
دسته ای از کارشناسان می گویند که هدف غایی باکو و ترکیه از ایجاد کریدور، درواقع تصرف آن منطقه (استان سیونیک در مرز ایران و ارمنستان) است و انگیزه های گسترش سرزمینی را در سر می پرورانند. همچنین از آنجا که بخش زیادی از نفت آذربایجان توسط شرکت بریتیش پترولیوم استخراج می شود عده ای از نقش آفرینی کشورهای غربی و ناتو در ایجاد این دالان سخن می گویند و معتقد هستند که در نهایت ایجاد چنین دالانی به صدور آسان‌تر نفت خزر (آذربایجان) به اروپا کمک می کند. اما برخی نیز به انگیزه های ترکیه و آذربایجان درباره جهان ترکی اشاره می کنند و استدلال می کنند که باکو و آنکارا، سودای گسترش قلمرو ترکی را دارند.
فریب اردوغان؟
در این بحبوحه که آذربایجان، قره باغ را تصرف کرده و تنش ها بین ایروان و باکو بالا گرفته، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه سفری به نخجوان داشت و پس از بازگشت از این سفر درباره راه اندازی کریدور زنگزور گفت که ترکیه از کریدور صلح آمیز بین آذربایجان و ارمنستان برای اتصال نخجوان حمایت می کند، اما اگر ایروان با چنین موضوعی مخالفت کند، کریدور می تواند از ایران عبور کند که این ایده ای مثبت است. ما تمام تلاش خود را برای افتتاح کریدور زنگزور انجام می دهیم و سیگنال های مثبتی نیز از ایران می آید. این در حالی است که جمهوری اسلامی ایران بارها تاکید کرده که هر گونه تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه را نمی پذیرد و در عین حال ارمنستان هم بارها اعلام کرده که هیچ کریدوری نمی تواند در خاک این کشور فعالیت کند. با این حال پس از اظهارات اردوغان مبنی بر دریافت سیگنال های مثبت از سوی ایران برای ایجاد کریدور زنگزور، تاکنون موضع رسمی از سوی مقامات کشور اعلام نشده است. آنچه مسلم است این است که جمهوری اسلامی ایران همواره در مواضع صریح خود مخالفتش با ایجاد کریدور زنگزور را اعلام کرده که برای آن هم دلایل متعددی دارد از جمله اینکه نقش ایران در حمل و نقل بین شرق و غرب کاهش پیدا می کند، تهران ارتباط خود بین جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان و همچنین ایران ارتباطش با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را از دست می دهد. این سخنان اردوغان محل بحث برخی کارشناسان در ایران قرار گرفت و عده ای گفتند که اگر درست باشد و کریدور از ایران عبور کند؛ هم منجر به پایان مناقشات می شود و هم عایدی اقتصادی برای ایران دارد. اما عده ای نیز معتقد هستند که نمی توان به سخنان اردوغان اعتماد کرد و او با اهداف دیگری از جمله منحرف کردن افکار تهران و ایروان از ایجاد کریدور در مرزهای شمالی ایران این گفته ها را مطرح کرده است. حسین جابری‌انصاری، معاون سابق وزارت خارجه در این رابطه در توییتر نوشت: «اگر دالان زنگزور از ایران عبور کند، ظرفیت راهبردی ایران افزایش می‌یابد. اما اگر را کاشتند، سبز نشد. آقای اردوغان، استاد بازی‌های تاکتیکی در خدمت اهداف راهبردی است و با طرح این موضوع، با ذهن و روان تصمیم‌گیران ایران و ارمنستان بازی می‌کند تا پروژه اولویت دار خود را پیش برد.» لذا بر اساس آنچه کارشناسان مطرح کرده اند، اظهارات اخیر اردوغان در مورد استفاده از خاک ایران برای ایجاد کریدور زنگزور در شرایطی که ارمنستان اجازه ندهد، صرفا برای تحریک ارمنستان بوده تا بگوید نفع اقتصادی این کار برای ایران خواهد بود تا از این طریق پاشینیان را ترغیب کند که افکار عمومی داخل را متقاعد کند.
سودای تصرف سیونیک
سالار سیف الدینی، پژوهشگر مسائل قفقاز در رابطه با اصرار باکو و آنکارا به ایجاد کریدور به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «ترکیه و جمهوری آذربایجان از ایجاد کریدور به دنبال گسترش قلمرو سرزمینی هستند و می خواهند استان سیونیک را تصرف کنند.» سیف الدینی درباره صحبت های اخیر اردوغان در خصوص اینکه شاید کریدور از داخل خاک ایران عبور کند، توضیح داد: «رئیس جمهور ترکیه با این حرف فقط به دنبال این است که بین ایران و ارمنستان دودستگی و اختلاف ایجاد کند. زیرا اگر کریدور از ایران عبور کند، دیگر دالان زنگزور نخواهد بود و کلا یک مسیر و یک پرونده دیگر است.» این کارشناس در ادامه به باز شدن برخی مسیرهای مواصلاتی بعد از جنگ دوم قره باغ پرداخت و توضیح داد: «بعد از جنگ سال 2020 قره باغ، روسیه با آذربایجان و ارمنستان یک توافق امضا کرد تا صلح بانان روسی در گذرگاه لاچین مستقر شوند و راهی از استان سیونیک ارمنستان برای دسترسی جمهوری آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان گشوده شود که آن نیز مورد حفاظت نیروهای روس قرار گیرد. اما امروز که قره باغ کوهستانی توسط جمهوری آذربایجان تصرف شده و دالان لاچین دیگر برای ارمنی ها اهمیتی ندارد، چرا آنها باید در خصوص بحث دسترسی آذربایجان از سیونیک به نخجوان همکاری کنند.» وی ادامه داد: «امروز که دیگر بحث دسترسی مواصلاتی مطرح نیست، مشخص است که آذری ها به دنبال یک قرارداد نبودند بلکه اشغال این منطقه را درنظر داشتند.»
«زنگزور» پازل گمشده دالان میانی ترکیه
همچنین ولی گل محمدی، استاد دانشگاه تربیت مدرس درباره نگاه ترکیه به منطقه قفقاز جنوبی توضیح داد: «ترکیه، قفقاز جنوبی را جدا از سایر مسائل پیرامونی اش نمی بیند. یعنی نگاه ترک ها به مناطق پیرامونی شان یک نگاه شبکه ای است. ترکیه در سال های گذشته به یک بازیگر رانتیر ژئوپلیتیک تبدیل شده است یعنی موقعیت جغرافیایی اش را به عنوان مزیت استراتژیکش تعریف کرده است.» به گفته این کارشناس، ترکیه بعد از انقلاب های عربی ورود جدی به خاورمیانه عربی و شمال آفریقا داشت ولی بعدها متوجه شد که هزینه کنشگری ترکیه بیش از فوایدی است که می تواند برایش داشته باشد. زیرا تصویر ترکیه مخدوش شد و بسیاری از اهدافی که برای خود تعریف کرده بود به ثمر ننشست. درواقع ترکیه یکی از بازندگان اصلی تحولات انقلاب های عربی بود. این استاد دانشگاه تربیت مدرس در ادامه تشریح کرد: «ترکیه امروز از کنشگری فعال خود در وضعیت آشوب ناک خاورمیانه به ویژه خاورمیانه عربی از شمال آفریقا تا شرق مدیترانه فاصله گرفته و در حال تعریف منافع استراتژیک جدید در اوراسیای مرکزی برای خود است. زیرا آنکارا همچون سایر بازیگران دیگر احساس می کند که اوراسیای مرکزی در حال تبدیل به هارتلند توزیع ثروت و قدرت در نظام بین الملل است.» وی با اشاره به اینکه زنگزور پازل گمشده دالان میانی ای است که ترکیه می خواهد با استفاده از آن، اتصالات راهبردی اش را تکمیل کند، تاکید کرد: «مهم‌ترین رقیب ترکیه در کریدورهای شرق به غرب، ایران است و تلاش ترکیه این است که ایران خیلی از این ظرفیت بهره مند نشود تا ابزار چانه زنی بیشتری داشته باشد.»
--> اخبار مرتبط