«پیوست فرهنگی» حلقه گمشده فضای مجازی کشور / آسیب اعتیاد رسانه‌ای

در حوزه سواد رسانه‌ای می‌توان مدعی شد با بومی سازی پیام رسان و شبکه های اجتماعی بعضی از آسیب‌های زیست مجازی را کاهش داده‌ایم، اما آسیب بزرگی به نام «اعتیاد رسانه‌ای» را نتوانستیم کاهش دهیم

خبرگزاری مهر فرهنگ و اندیشه: به اعتراف دوست و دشمن، ایران عزیز به کشوری قدرتمند در ابعاد مختلف تبدیل شده است. در این میان حفظ و صیانت از فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی، ضرورتی اجتناب ناپذیر است چرا که راهبرد اصلی دشمن در جنگ های ترکیبی شناختی، تاثیرگذاری در فرهنگ یک ملت است. به همین منظور، با گسترش فضای سایبری بی ضابطه در ایران عزیز، دشمن سعی در استحاله فکری اقشار مختلف جامعه در حوزه فرهنگی را دارد.

در اسناد بالا دستی سیاست های کلی نظام در حوزه فرهنگ، به اهمیت این موضوع اشاره شده است؛ به طوری که در بند یک قانون پنجم توسعه مصوبه 05/10/1389 با ابلاغیه رهبر معظم انقلاب، تهیه پیوست فرهنگی برای طرح های مهم و جدید شورای عالی انقلاب فرهنگی مورد تاکید و تصویب قرار گرفته است. همچنین رهبر انقلاب در سخنرانی های متعدد خود، ضرورت پیوست فرهنگی را تا حدی میدانند که فرمودند: "معنای اینکه گفتیم مسائل اقتصادی و مهم پیوست فرهنگی داشته باشد، این است که یک حرکت اساسی که در زمینه اقتصاد، سیاست، سازندگی، فناوری، تولید، و پیشرفت علم میخواهیم انجام بدهیم، ملتفت لوازم فرهنگی آن باشیم." از این بیانات میتوان برداشت نمود که رشد و تعالی یک کشور در هر حوزه ای اعم از اقتصاد سیاست و فناوری اگر همراه با پیوست فرهنگی نباشد قطعا با اختلال مواجه خواهد شد.

با گذشت 10 سال از این ابلاغیه مسئولان دولتی و غیر دولتی جسته و گریخته، اظهاراتی پیرامون پیوست فرهنگی به ویژه در حوزه فضای مجازی داشته اند که در در انتها از ضرورت و امروز و فردا کردن اجرایی شدن این پیوست خبر میدهند. برای ارزیابی عملکرد مسئولین در این حوزه، میتوان نگاهی به وضعیت فعلی فضای مجازی در کشور انداخت. وضعیتی که به تعبیر رهبر معظم انقلاب "ول"، که متاسفانه عده ای حتی به "ول" بودن آن افتخار هم میکنند و هیچ مرزبانی از فرهنگ ایران عزیز و حقوق شهروندی نمی کنند.

جالب است بدانیم به گفته برخی کارشناسان مطلع، یک بار آن هم در یک حوزه پیوست فرهنگی، در فضای مجازی ابلاغ و اجرا شده است. آن هم در سال هایی دور، برای مجوز فعالیت رایتل بود، که پیوست فرهنگی آن یک برگ سفید بوده که در انتهای آن امضا شده است، تا خود اپراتور مفاد آن را بعدا لحاظ کند! در حالی که پیوست فرهنگی در هر حوزه ای باید قبل از پیدایش آن نگاشته و بررسی و اجرایی شود.

جالبتر آنکه آمریکا که فرسنگ ها فاصله با فرهنگ کهن و اصلی ایرانی و اسلامی دارد، در سال 1994 پیوست فرهنگی را به تصویب رساند و بر اساس آن هر چه به آمریکا وارد می شود یا از این کشور صادر می شود باید دارای پیوست فرهنگی باشد.

حال نگاهی بیندازیم به وضعیت فعلی فضای مجازی به خصوص شبکه های اجتماعی در ایران:

گوشی ها اندروید، تلگرام، اینستاگرام، واتساپ، توئیتر، کلاب و هاوس و.. همراه با پیوست های فرهنگی متعددی وارد ایران شدند، آن هم پیوست های کاملا آمریکایی، این شبکه ها مانند ویرویسی خوش و خط خال، بدون هیچ مجوز از هیچ ارگانی و حتی دادن یک ریال مالیات، در حال فعالیت فرهنگی علیه جوانان بی پناهمان هستند.

در این میان در نبود شبکه ملی اطلاعات، سرویس های بومی در حوزه های مختلف فضای مجازی به خصوص پیام رسان ها، فعالیت خود را بدون حمایت های لازم شروع کردند که با توجه به عدم امکانات، انصافا فعالیت قابل قبولی از خود در این چند ساله از خود نشان دادند به طوری که اگر حمایت های لازم در ابعاد مختلف انجام میگرفت، هم اکنون پیام رسان های داخلی نقش پرنگ تری از پیام رسان های بیگانه در میان مردم عزیزمان داشتند.

با همه مزایای پیام رسان بومی مانند، خارج نشدن دیتا از کشور، هویت سنجی نسبی، کم هزینه بودن، آزاد بودن محتوای مفید و... همواره خلئی مهم در این پیام رسان ها دیده میشود که آن "پیوست فرهنگی" است.

در این میان پیام‌رسان روبیکا به علت حمایت‌های متعدد از صداوسیما گرفته تا اپراتورها و... به عنوان یکی از پرطرفدارترین پیام رسان‌ها در ایران شناخته می شود. روبیکا پا را از پیام رسان فراتر گذاشت و با راه‌اندازی بخش روبینو، سعی کرد چیزی شبیه اینستاگرام هم ایجاد کند. از طرفی دیگر بخش هایی مانند برنامه های اختصاصی و vod ها بخش عمده ای از حجم پهنای باند روبیکا را به خود اختصاص داده است. بدین صورت روبیکا با راه اندازی بخش های مختلف سعی در تبدیل شدن به یک ابر اپلیکیشن با قابلیت های متعدد را دارد.

با توجه به اقبال مردم به این اپلیکیشن، و حضور حداکثری جوانان و نوجوانان در این فضا، این سوال مطرح میشود که آیا روبیکا پیوست فرهنگی دارد؟ اگر دارد در چه بخش هایی و با چه اصولی اجرایی میشود؟

با اندک جستجویی در پیام‌رسان‌ها به خصوص روبیکا، متوجه میشویم که درست است فضای نسبتا سالم تری به نمونه های مشابه خارجی دارد، اما به علت نداشتن پیوست فرهنگی و تبعیت کردن از الگوریتم های خارجی، همواره شاهد موارد متعددی که مغایر با فرهنگ ایرانی و اسلامی است روبرو هستیم. البته شاید مسولان این اپلیکیشن ها بگویند که ما برای جذب مخاطب نباید محدودیت بگذاریم بلکه باید این اپلیکیشن برای تمام سلیقه ها و... باشد. این حرف درستی است اما آیا نباید خط قرمزی برای رشد قارچ گونه فرهنگ مغایر با فرهنگ ایرانی اسلامی داشت؟! مگر شبکه های اجتماعی اینستاگرام و توییتر اجازه رشد محتوای اسلامی را می‌دهند، مگر یادمان رفته است که چگونه با هوش مصنوعی مانع انتشار تصاویر شهید بزرگوار ما حاج قاسم سلیمانی نشدند! از طرفی دیگر مگر جذب مخاطب تنها مساوی با عبور از خط قرمزها است؟! برای روشن شدن این موضوع به خاطره از رهبر معظم انقلاب میپردزیم که ایشان نقل کردند. ایشون در سخنرانی خود در جمع دانشجویان میفرمایند:

" سید قطب در یکی از کتابهایش نقل میکند.. میگوید در یکی از شهرهای آمریکا داشتم میرفتم، رسیدم به یک کلیسایی؛ دیدم بغل کلیسا یک سالن اجتماعات است. آن‌وقت آنجا برنامه زده‌اند «برنامه‌ی شب»؛ برنامه را که خواندم، دیدم نوشته مثلا موسیقی فلان‌جور، بعد موسیقی فلان‌جور، بعد آواز فلان‌جور، بعد یک شام سبک، بعد مثلا جلسه‌ی چنین؛ علاقه‌مند شدم بروم ببینم قضیه چیست؟ گفت شب رفتم دیدم بله، یک سالنی است مثل یک کاباره! آنجا دخترها، پسرها، جوانها می‌آیند می‌نشینند، با هم مأنوس میشوند؛ آنجا هم برنامه‌هایی هست روی سن؛ موسیقی و مانند اینها هست؛ من هم تماشا میکردم وضعیت اینجا را. بعد هم یک شام سبکی آوردند، دادند خوردیم و [بعد] مثلا یک نوشابه‌ای، چیزی؛ قسمت جالبش اینجا است؛ میگوید که شب چند ساعتی گذشت، آخر شب شد، دیدیم که کشیش - کشیش آن کلیسا که این سالن، مربوط به آن کلیسا است - با وقار تمام از یک طرف سن وارد شد، رفت و یک مقدار از این کلیدهای برق را زد و بعضی از چراغها را خاموش کرد بعد هم کشیش رفت. میگوید من دیگر رفتم و نماندم. میگوید فردا رفتم سراغ آن کشیش، گفتم که خب این چه وضعی است؟ آخر شما روحانی هستید، شما آخوند هستید، مبلغ دین هستید، این چه وضعی بود مثلا شما دیشب با این‌همه جوان و این برنامه‌ها؟ گفت که آقا، شما توجه ندارید؛ من برای جذب کردن جوانها به کلیسا مجبورم این کار را بکنم؛ میگفت به او گفتم - حالا به تعبیر بنده - مرده‌شور این کلیسا را ببرد! خب بگذار بروند کاباره؛ [اگر] همان کارهایی که در کاباره میکنند، اینجا بنا است بکنند، خب بروند همان کاباره بکنند؛ چرا بیایند کلیسا؟"

شاید مشکل از آنجا است که احساس میکردیم همینکه زیر ساخت یک پیام رسان داخلی باشد دیگر مشکلات حل میشود اما نکته آنجا است که ذات و فلسفه پیدایش یک پیام رسان یا شبکه اجتماعی متناسب با نیاز ها و اهداف سازنده تاسیس شده است و طبیعی است که نیاز ها و اهداف دنیای غرب در بسیاری موارد با نیاز ها و اهداف ما متفاوت است. برای نمونه الگوریتم و زیست مصرف در اینستاگرام مبنی بر "دیده شدن به هر قیمتی و "هدف وسیله را توجیه می‌کند" است. بدین منظور که کاربر هر چه قدر محتوای ساختار شکنانه و غیر معمول و معقول تولید کند، بیشتر دیده میشود.

یا در مثالی دیگر در یک شبکه اجتماعی ویدئو محور، ویترین و پر بیننده ترین ویدئو ها، متعلق به سبک دابسمش با محتوای زننده است، این شبکه اجتماعی که در میان نوجوانان طرفدارانی زیادی دارد، به طوری مخاطب را سوق میدهد که برای آنکه ویدئو شما بیشتر دیده شود و طرفدار پیدا کنید، می بایست با این سبک و با این محتوا تولیدات خود را بارگزاری کنید و بدین صورت زیست حاکم برای بقا در آن شبکه اجتماعی را از قبل مشخص میکند.

در روبیکا نیز می توانیم با نگاهی به صفحه اصلی آن، زیست حاکم بر آن را بیابیم، اکثر سریال هایی که در صفحه اصلی این اپلیکیشن به نمایش گذاشته شده است، اندک قرابتی با فرهنگ ایرانی اسلامی ما ندارد، سریال هایی با محتوای خشونت آمیز، اشرافی گری و سبک زندگی غربی، افکار و قلب های جوانان و نوجوانان ما را از هزینه بیت المال مسلمین هدف قرار گرفته است.

درست است در حوزه سواد رسانه ای نیز می‌توان مدعی شد که با بومی سازی پیام رسان و شبکه های اجتماعی بعضی از آسیب های زیست مجازی را کاهش داده ایم، اما آسیب بزرگی به نام "اعتیاد رسانه ای" را نیز نتوانسته ایم کاهش دهیم، به طوری که تمام اپلیکیشن ها رشد و بقای خود را در مصرف بی رویه کابران جستجو میکنند و هیچگاه به فکر کاهش آسیب های جسمی و روحی ناشی از اعتیاد مخاطب نیستند؛ تا جایی که حتی در اقدامی غیر انسانی، حق " شب" را، که هر انسان سالمی می بایست به خانواده، آرامش و خواب سپری کند را با بسته های شبانه به ظاهر رایگان یا نیم بها، از انسان سلب می کنند. این موضوع نیز می تواند زنگ خطری نه تنها برای مردم ایران بلکه تهدیدی برای تمام کاربران در دنیا باشد، چرا که این نوع مصرف رسانه ای در طولانی مدت آسیب های بسیار زیادی را به جسم و روح انسان میزند. این در حالی است که اگر پیوست رسانه ای قبل از ایجاد اپلیکیشن ها بود، شاید شاهد این معضل با این شدت نبودیم؛ برای مثال شبکه های اجتماعی یا هر اپلیکیشنی می تواند بعد از مدت زمان مشخصی، هشداری را بر روی صفحه نمایش به کاربر نشان دهد که "شما هم اکنون یک ساعت از این فضا استفاده کردید و اکنون به ده دقیقه استراحت نیاز دارید.." این نمونه ای از اقدامی است که یک اپلیکیشن میتوانست در فرآیند خود به سادگی اجرا کند. اما متاسفانه دغدغه و اراده ای برای این اقدامات وجود ندارد که میبایست سیاست گذاران، با مشورت متخصصین امر، قوانین مشخصی را تصویب کنند و نظارت کافی را بر اجرای قوانین داشته باشند تا انشالله در اآینده مدعی باشیم که فضای سایبریی را در اختیار داریم که در خدمت رشد و تعالی بشر است.

یادداشت: محمد حسن عبدالصمد