پیوند ناگسستنی سینما و تلویزیون
لذت تماشای فیلم بر روی پرده نقره‌ای را کمتر کسی است که تجربه نکرده باشد. امروز سینما در ایران عمری طولانی دارد و همچنان مخاطبانش جذب در این هنر جادویی هستند، همان‌طور که سینما در دنیا همچنان طرفداران خود را دارد. برخی با ورود سکو‌های اینترنتی خبر از مرگ سینما می‌دادند؛ اما این سینما بود که راه خود را باز کرد و همچنان زنده باقی ماند. حتی با شیوع ویروس مرگبار کرونا و تعطیلی طولانی‌مدت سالن‌های سینمایی باز هم آثار تولید شدند و به روی پرده جادویی سینما رفتند.
در این میان، اما تلویزیون در تبلیغ این جادو بی‌تأثیر نبوده است و همواره در کنار سینما قرار گرفته تا مخاطبان بتوانند به استقبال آثار در سالن سینما بروند. بحث‌وبررسی آثار روی پرده، نقد آنها از زبان منتقدان شناخته شده، چگونگی ساخت آثار، نمایش پشت‌صحنه و... ازجمله عواملی‌اند که هر مخاطب علاقه‌مند به سینمایی را جذب خود می‌کند. در این میان، تولید آثار و برنامه‌های تلویزیونی درخصوص سینما نیز علاقه‌مندان خاص خود را دارد. در تلویزیون نیز برنامه‌های سینمایی همواره از اقبال خوبی بین مخاطبان و اهالی سینما برخوردار بوده‌اند. هرچند گاهی این برنامه‌ها با فرازوفرود‌هایی در تولید مواجه شده‌اند، همچنان به بقا ادامه داده‌اند و به شکل‌های گوناگونی به روی آنتن می‌روند. درحال‌حاضر دو برنامه «هفت» و «سینماملت» از مهم‌ترین برنامه‌های سینمایی تلویزیون‌اند که هفته‌نامه صداوسیما به‌بهانه روز سینما به‌سراغ تهیه‌کنندگان و مجریان این دو برنامه رفته و با آنها درباره پیوند میان سینما و تلویزیون سخن گفته است.
تلویزیون مهم‌ترین ابزار برای گفتگو میان مردم و سینما
محمدرضا مقدسیان، مجری کارشناس برنامه «سینما ملت» که سری جدید آن به‌تهیه‌کنندگی پیمان خزلی هر هفته پنجشنبه‌ها حوالی ساعت 20 روی آنتن شبکه تهران می‌رود، درباره اهمیت تولید برنامه‌های تلویزیونی در حوزه سینما می‌گوید: مسئله بسیار مهم در حوزه سینما در کشور ما که این روز‌ها می‌تواند تبدیل به یک بحران شود، این است که گفت‌وگوی عمیق و دقیق میان مخاطب سینما و اهالی سینما رقم نمی‌خورد. به این معنا که اهالی سینما یا معدود کسانی که در سینما فعالیت دارند، برداشت، منافع و دانشی در سینما دارند که دایره محدودی را در بر می‌گیرد و خواسته‌های مخاطب که گاهی برای خود او نیز می‌تواند هویدا نباشد؛ اما اگر تأمین شود باعث مسرت خاطرش می‌شود، در یک فضای موازی قرار گرفته است.
او ادامه داد: برنامه‌های سینمایی در تلویزیون با‌توجه‌به گستردگی مخاطب و طیف متنوعی که تلویزیون دارد، این کارکرد را داراست تا فضایی ایجاد کند که حلقه واسطی باشد میان اهالی سینما و مخاطب به معنای واقعی کلمه (نه آنچه که ما در ذهن داریم، مخاطب واقعی که در کشور زندگی می‌کند) با همه خواسته‌ها، نیاز‌ها و ضرورت‌های فرهنگی، هویتی و فکری که باید تأمین شود.
مقدسیان افزود: این حلقه واسط باید بتواند بساطی فراهم کند تا این گفت‌وگوی دوطرفه شکل بگیرد و از سوی دیگر، موانع موجود برای این را که گفتگو به‌شکل روان اتفاق بیفتد، شناسایی کند. یعنی فیلم‌ها به سمتی بروند که متنوع‌تر باشند و هم نیاز‌های متنوع‌تری از مخاطبان را برطرف کنند و در ادامه، طیف وسیع‌تری از مخاطبان پای فیلم‌ها بنشینند. این اتفاق باید با حضور متخصصان در حوزه‌های مختلف و نه‌فقط سینما، بلکه متخصصان علوم اجتماعی، کسانی که مطالعات بینارشته‌ای دارند که هم سینما را می‌فهمند، هم علوم سیاسی را درک می‌کنند و هم به روان‌شناسی آگاه هستند و...، در امتزاج دانش علوم اجتماعی و سینمایی را که مجموع آن شناخت دقیق‌تر ما از انسان که اینجا مخاطب است باشد، فراهم کند و دیالوگی میان سینما و مخاطب شکل بگیرد.
این منتقد در ادامه درباره جای خالی این دست برنامه‌ها در تلویزیون می‌گوید: زمانی برنامه‌های سینمایی در تلویزیون به‌اندازه‌ای که خود سینما برای مخاطبان اهمیت داشت، پرتعداد بود و در ساعت‌های طلایی در شبکه‌های طلایی پخش می‌شد. از یک‌مرحله‌ای به‌بعد، برنامه‌های سینمایی از شبکه‌های اصلی رخت بربستند و اگر هم بودند، در ساعت‌هایی پخش شدند که هر مخاطبی نمی‌توانست آن را دنبال کند. اما وقتی تولید برنامه از شبکه اصلی به دیگر شبکه‌ها منتقل می‌شود، ما به مخاطب این کد را می‌دهیم که بحث‌های مربوط به سینما بحث‌های تخصصی است. درحالی‌که اگر بتوانیم برنامه‌های سینمایی را در ساعت‌های طلایی و به‌شکل متنوع‌تری در شبکه‌های مهم‌تر و پرمخاطب‌تر پخش کنیم، حداقل کدی که به مخاطب می‌دهیم، این است که می‌تواند زبان اهالی سینما را بفهمد و این سینما را از آن خودش بداند و در قدم بعدی، مطالباتش را شفاف‌تر در خودش کشف کند و بعد، به زبان بیاورد.
مقدسیان با بیان اینکه مشکل ما این است که رشدیافتگی در مخاطب و نیاز‌هایی که ممکن است داشته باشد، هنوز برای خود او هم شفاف نیستند، اظهار کرد: امروز مخاطبانمان به‌راحتی می‌توانند به آثار روز سینمایی جهان دست پیدا کنند؛ اما اگر از آنها بپرسید که در ایران به‌عنوان یک ایرانی تمایل دارید چه فیلمی‌ببینید، نمی‌توانند واضح دراین‌باره توضیح دهند. این در حالی است که اگر فیلم خوب برایشان نمایش دهیم، سر ذوق می‌آیند و تأیید بر خوب بودن آن دارند. ما باید به جایی برسیم که مخاطبمان به آگاهی برسد. ما نمی‌خواهیم همه مخاطبان ما از سطح بالایی برخوردار باشند؛ اما می‌توانیم یک سطح آنها را ارتقا دهیم تا مطالباتشان از سینما و سینماگران را ناگزیر به‌سمتی ببرند که کمتر کوتاهی و تنبلی کنند و تنوع و خلاقیت بیشتری به خرج دهند و آثار رنگارنگ‌تری تولید کنند.
او تأکید کرد: وقتی برنامه‌های سینمایی را محدود و در شبکه‌های تخصصی پخش می‌کنیم، ناخودآگاه به مخاطب می‌گوییم این بحث‌ها خیلی برای تو مهم نیست، بگذار خود اهالی سینما صحبت کنند و درنهایت، مخاطب به این نتیجه می‌رسد که حتماً من شایستگی انتقاد از یک فیلم را ندارم. به‌نوعی، اعتمادبه‌نفس از مخاطب گرفته می‌شود و مسیر او درراستای آگاهی بسته می‌شود. به‌هرحال، تلویزیون چه بخواهیم، چه نخواهیم، مهم‌ترین ابزار دیالوگ میان مردم و دست‌اندرکاران است و ما چاره‌ای جز این نداریم برای اینکه سینما حال بهتری پیدا کند، بساط گفت‌وگوی میان اهالی سینما و مردم را فراهم کنیم و چه رسانه‌ای بهتر از تلویزیون.
مقدسیان ادامه داد: اینکه شکل برنامه‌ها چطور باشد تا مخاطب با آن برنامه ارتباط برقرار کند، بحث دیگری است. برنامه‌ساز مایل است نظر مخاطبان را جویا شود و به‌عنوان وکیل‌مدافع مخاطب به‌سراغ سینماگران برود و حقوق آنها را مطالبه کند و برعکس، صحبت‌های سینماگران را به گوش سینما برساند. ظرافت در شکل طراحی و ساختاربندی برنامه‌ها گام بعدی است. صحبت کردن دقیق و عمیق درباره سینما می‌تواند پیوند دوباره‌ای ایجاد کند تا مانند دهه 60 و 70 که سینما و مردم با هم گفتگو داشتند، موجب رونق سینما شود. تلویزیون مهم‌ترین ابزار برای رقم زدن این اتفاق است.
باید بی‌لکنت با مخاطب صحبت کرد
اما در ادامه، پیمان خزلی، تهیه‌کننده «سینما ملت» می‌گوید: قطعاً ما هرسال آثار تولید شده بسیاری داریم که برخی از آنها در جشنواره تولید می‌شوند و برخی دیگر نیز در ایام سال اکران می‌شوند. تولیدات بالا رفته‌اند و از سوی دیگر فیلم‌های خارجی نیز رشد مضاعفی داشته‌اند. همچنین، ما این روز‌ها با پدیده سریال‌ها و مینی‌سریال‌های ایرانی و خارجی مواجهیم که مخاطب این آثار را می‌بیند و وجود برنامه‌های سینمایی و فرهنگی و نقد این آثار به مخاطب کمک می‌کند تا بتواند آثار خوب را انتخاب و ازسوی دیگر، بررسی کند که این اثر تا چه اندازه استاندارد بوده است، قصه خوبی دارد یا نه و اصلاً حرفه‌ای کار شده است؟
او ادامه داد: برنامه‌های تلویزیونی سینمایی که تولید شدند، شور و هیجان خاصی بین مخاطبان و اهالی سینما ایجاد کردند که با علاقه‌مندی نیز دنبال شد. درواقع، نقد‌هایی که انجام می‌شود، مخاطب را ترغیب می‌کند تا به‌سراغ آثار برود. ازسوی دیگر، با نقد و بررسی آثار خارجی ما متوجه می‌شویم که دنیا چه فکری دارد و به مخاطب چه پیامی می‌دهد؛ چراکه بسیاری از کشور‌ها به‌واسطه سینما حرف‌هایشان را تئوریزه کرده و به خورد مخاطبان می‌دهند. درواقع، از زبان هنر استفاده می‌کنند تا آنچه را می‌خواهند، به مخاطب خود القا کنند؛ بنابراین، وجود برنامه‌هایی از این دست هم به مخاطب، هم به سینما و هم به تلویزیون کمک می‌کند.
این تهیه‌کننده در ادامه، درباره اعتماد میان مخاطب و سینما و حلقه واسطی به‌نام تلویزیون، بیان کرد: قطعاً تلویزیون می‌تواند این حلقه واسط باشد. وقتی شما در رسانه گسترده‌ای مانند تلویزیون از یک فیلم صحبت می‌کنید، به‌نوعی تبلیغ آن را کرده‌اید. چه مثبت چه منفی و از این منظر تلویزیون به آثار سینمایی کمک می‌کند. می‌توان گفت با تولید برنامه‌های سینمایی در تلویزیون هر سه ضلع مخاطب، سینما و تلویزیون به شکل برابری بهره‌برداری می‌کنند.
خزلی عدم هر محدودیتی را مهم‌ترین ویژگی تولید این برنامه‌ها دانست و افزود: به‌نظرم ما باید بدون لکنت و بدون هیچ‌گونه محدودیتی با مخاطب خود صحبت کنیم و دغدغه مخاطب را راحت روی آنتن تلویزیون مطرح کنیم. مخاطب فیلم را یا می‌پسندد یا نه؛ منتقد باید بتواند به‌راحتی این سؤالات را از تولیدکننده اثر بپرسد و در این حالت است که مخاطب اعتماد می‌کند. بدون لکنت بودن برنامه بسیار به جذب مخاطب و اعتماد او کمک می‌کند. یکی از اهداف ما در تولید برنامه «سینما ملت» این است که مردم تصویر خودشان را در سینما ببینند اینکه آیا در آثار سینمایی این تنوع ژانر، تنوع فرهنگی و تنوع زیستی که در کشور داریم، وجود دارد یا نه.
او همچنین به تأثیر تلویزیون بر تغییر ذائقه مخاطب سینما و فرهنگ‌سازی اشاره کرده و می‌گوید: برنامه تلویزیونی مناسب می‌تواند چراغ و نقشه راهی باشد که به مخاطب و سینما کمک کند تا از آثار سطحی جلوگیری کند. وقتی نقد درست انجام شود، فیلمساز می‌تواند نقاط قوت خود را تقویت کرده و نقاط ضعفش را اصلاح کند. اگر فیلمی خوب باشد، مخاطب با اثر ارتباط برقرار می‌کند و به تماشای آن می‌نشیند. متأسفانه سینمای اجتماعی ما امروز خیلی زنده و پویا نیست و همین امر موجب شده تا فیلمساز به‌سراغ تولید آثار کمدی برود.
حواستان باشد کنترل دست مخاطب است
بهروز افخمی، نویسنده، کارگردان و فیلمساز صاحب سبکی است که در دوره‌های مختلف به‌عنوان مجری برنامه «هفت» روی آنتن رفته است و این روز‌ها جمعه‌ها حوالی ساعت 22 روی آنتن شبکه نمایش می‌رود و اجرای دوباره برنامه «هفت» را برعهده دارد.
او نیز درباره اهمیت پیوند میان سینما و تلویزیون می‌گوید: سینما امروز یک تفریح نسبتاً گران‌قیمتی است، درحالی‌که تلویزیون همچنان مجانی است و از تعداد بالایی تماشاگر در همه‌جای دنیا برخوردار است. آسانی و سهولت و در دسترس بودن و ازسوی دیگر، رایگان بودن و هزینه‌ای دربرنداشتن تلویزیون برای مخاطب موجب شده تا میلیون‌ها نفر تماشاچی آن باشند، پس تلویزیون می‌تواند به سینما کمک کند و مردم را یاد سینما بیندازد و باعث رونق سینما شود.
افخمی سرگرم‌کننده بودن را مهم‌ترین ویژگی برنامه‌های تلویزیونی سینمایی می‌داند و ادامه می‌دهد: برنامه‌های تلویزیونی باید سرگرم‌کننده باشند و حوصله تماشاگر را در نظر بگیرند؛ چراکه کنترل تلویزیون دست تماشاگر است و می‌تواند به‌راحتی با فشردن یک دکمه شبکه را تغییر دهد. اصل اول در برنامه‌سازی تلویزیونی این است که تماشاچی را به هر قیمتی که شده، حفظ کنید. اما بعداز آن، باید بتوانید به مسائل سینمای ایران بپردازید، راه‌حل ارائه کنید و شگرد‌هایی را که دارید، به فیلمسازان جوان یاد دهید. شناخت درستی از وضعیت حال حاضر داشته باشید و به بهتر شدن آن کمک کنید.
این تهیه‌کننده سینما درباره تعدد برنامه‌های سینمایی در تلویزیون و جای خالی آن نیز اظهار کرد: تلویزیون اصولاً بسیار می‌تواند از سینما استفاده کند. برنامه‌سازی از سینما به‌راحتی می‌تواند تبدیل به یک برنامه‌سازی جذاب برای تلویزیون شود. چون سینما برای مخاطب جذاب است و به‌راحتی به تماشای آن برنامه می‌نشیند، به‌شرطی‌که خسته‌کننده نباشد. پس می‌توان چندین برنامه تولید کرد حتی درباره فیلم‌های شبکه نمایش خانگی و آثار خارجی که دیده می‌شوند و دست به ساخت برنامه‌های متنوع زد که مخاطب را پای گیرنده تلویزیون نگه دارند. به‌نظرم، تولید برنامه‌هایی که از جنس سینماست، جای کار بسیار دارد و حتی باید برنامه‌هایی تولید شوند که صرفاً به فیلمسازان خارجی بپردازند؛ چراکه امروز در کشور‌های اروپایی و آسیایی بسیاری سینما رونق دارد و کم‌کم در سینمای ایران نیز نمایش آثار خارجی متداول می‌شود و جای خالی آن در تولید برنامه‌های تلویزیونی احساس می‌شود.
تلویزیون برای پرداختن به موضوع سینما یک‌قدم جلوتر است
محمدحسین تنکابنی، تهیه‌کننده برنامه «هفت» نیز درباره مهم‌ترین ویژگی تولید برنامه‌های سینمایی در تلویزیون می‌گوید: طبیعتاً تلویزیون به‌عنوان رسانه ملی باید تمام سلایق و اندیشه‌هایی را که در چارچوب‌های معقول بومی جای می‌گیرند، پوشش بدهد. سینما جایی است که بسیاری از این سلایق بازتاب پیدا می‌کنند و برای انعکاس آنها در تلویزیون می‌بایست هم به این تنوع توجه شود و هم باید مواظب بود که بعضی از صدا‌ها به‌دلیل امکانات رسانه‌ایِ کمتر مهجور نمانند.
او در ادامه با بیان اینکه یکی از کارکرد‌های تلویزیون جهت‌دهی به سلیقه مخاطب است، اظهار کرد: دایره مخاطبان تلویزیون به‌طور طبیعی بسیار گسترده‌تر از سینماست و حتی در بسیاری از شهر‌ها و استان‌های ایران که سالن سینما وجود ندارد، در تک‌تک خانه‌های مردم تلویزیون روشن می‌شود. شاید در سینما بیشتر برای آن تعدادی از افراد جامعه که به تالار‌های نمایش دسترسی دارند، فیلم ساخته می‌شود؛ اما تلویزیون می‌تواند بین این گروه‌های مختلف جامعه پیوند ایجاد کند و جهت‌دهی به سلیقه مخاطب هم از کارکرد‌های دیگر تلویزیون است که تابه‌حال بار‌ها مشخص شده در این زمینه بسیار می‌تواند مؤثر باشد.
تهیه‌کننده «هفت» در ادامه به اهمیت پرداختن به سینما در تلویزیون اشاره کرد و افزود: هنر سینما ازجمله هنر‌هایی است که پیوست رسانه‌ای گسترده‌ای می‌طلبد. هم اخبار مرتبط با خود سینما و افراد شاغل در آن معمولاً برای مردم مهم‌اند و هم تحلیل فیلم‌ها و جریان‌هایی که در سینما فعالیت می‌کنند. اما از میان تمام رسانه‌ها تلویزیون برای پرداختن به موضوع سینما یک‌قدم جلوتر است؛ چراکه یک نوع پیوند ذاتی بین این دو حوزه وجود دارد. نخست، تلویزیون رسانه‌ای است که می‌تواند تحلیل و بررسی سینما را به‌طور تصویری انجام دهد و در بسیاری از موارد به‌غیراز این راهی برای جاانداختن بعضی از مضامین وجود ندارد و ثانیاً، باید توجه کرد که سینما و سیما خویشاوند هستند و بسیاری از افرادی که در هرکدام از این دو حوزه فعالیت می‌کنند، سابقه فعالیت در دیگری را نیز دارند.
او ادامه داد: قطعاً بهترین راه برای ترمیم شکاف‌ها، گفتگو‌های تخصصی است که هم به‌دوراز هیاهو‌های ورزشگاهی باشند و هم بدون رودربایستی با تمام مسائل واقعی روبرو شوند. برنامه‌های سینمایی در تلویزیون ازاین‌جهت یکی از بهترین ابزار‌های ممکن برای ایجاد تفاهم و رفع تنش‌ها به نظر می‌رسند.
تنکابنی در پایان نیز درباره جای خالی این دست برنامه‌ها در تلویزیون اظهار کرد: طبیعتاً باید بیشتر از اینها به موضوع سینما در تلویزیون پرداخته شود. جامعه ما متکثر و متنوع است و سلایق هنری و فرهنگی هم در آن متنوع‌اند. به‌علاوه، با به میدان آمدن نسل‌های جدیدتر، طیف جدیدی از محصولات فرهنگی و هنری هم مورداستفاده قرار می‌گیرند که باید درباره‌شان صحبت شود.