چرا توان علمی دانشگاه‌ها به جای حل مشکلات کشور صرف تولید مقاله می‌شود؟

سرویس علم و پیشرفت خبرگزاری فارس؛ بهبود شرایط زندگی مردم و رفع مشکلات در هر کشوری در گرو پیشرفت عملی و به کار بستن یافته‌های علمی است. در این میان جامعه دانشگاهی با ارائه و به کارگیری راهکار‌های علمی در حل مشکلات کشور نقشی اساسی بر عهده دارند. در حال حاضر 86 هزار عضو هیات علمی، 3 میلیون و 600 هزار دانشجو در 2700 موسسه آموزش عالی با سهم 22 هزار میلیارد تومانی از بودجه، معادل 2 درصد از کل بودجه، مشغول به کار هستند. اما سوال اینجاست که با وجود این سرمایه انسانی عظیم، چرا بخش عمده‌ای از توان پژوهشی دانشگاه‌ها صرف انتشار مقالات علمی - پژوهشی در مجلات داخلی و خارجی بدون توجه به مسائل کشور می‌شود؟

ریشه‌های این موضوع را باید در آئین نامه‌های مرتبط با ارتقا و ترفیع اعضای هیات علمی و آئین نامه‌های آموزشی دانشجویان تحصیلات تکمیلی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جست. چرا که این آئین نامه‌ها در انگیزه اساتید تاثیر بسزایی دارند و موجب جهت‌دهی به موضوع پژوهش های دانشگاه می شود.

تاثیر آئین نامه‌ها بر جهش تولید علم و مقاله در ایران

«امیر عزیزی» کارشناس علم و فناوری درخصوص تاریخچه آئین نامه‌های مرتبط با ارتقا و ترفیع اساتید و تاثیرآن در نظام آموزشی کشور گفت: با ابلاغ اولین آئین نامه ارتقا مرتبه علمی اساتید در سال 1379 کشور به سرعت از نظر میزان تولید اسناد علمی و کیفیت آثار (براساس میزان ارجاعات) به رتبه‌های بالایی در منظقه و جهان رسید.

نمودار زیرنشان دهنده رشد کمی اسناد علمی تولید شده توسط جامعه دانشگاهی کشورمان از سال 1998 تا 2012 (1377 تا 1391 شمسی) است. پیشرفت علمی کشور از نظر کمی به حدی است که بر اساس رتبه بندی منتشر شده توسط (SJR) در سال 2020 مبتنی بر اطلاعات پایگاه داده نمایه‌های استنادی اسکوپوس، پژوهشگران ایرانی با تولید بیش از 59 هزار سند علمی و با سهم 1.86 درصدی در رتبه 16ام جهان قرار دارد. همچنین بر اساس گزارش سال 2020 سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)، کشور از نظر کیفیت مقالات، در رتبه 40ام دنیا قرار دارد.

تعداد اسناد علمی تولید شده توسط ایران به تفکیک سال (ایران داک)

از این رو پیشرفت کشور از منظر کیفیت و کمیت اسناد علمی منتشر شده نشان دهنده تاثیر الزام آئین نامه ارتقا مرتبه علمی، شیوه نامه ترفیع پایه سالانه و آئین نامه آموزشی دوره دکتری بر اهتمام اساتید و دانشجویان به انتشار مقالات علمی - پژوهشی با کیفیت در عرصه جهانی است.

اما این همه ماجرا نیست و برای ارزیابی سهم پژوهش‌های صورت گرفته در دانشگاه‌ها برای حل مشکلات کشور، باید پژوهش‌های کاربردی ناظر به نیازها کشور را بررسی نماییم.

وضعیت ایران در تولید مقالات تقاضا محور چگونه است؟

این کارشناس علم و فناری در این خصوص توضیح داد: آمار و ارقام وضعیت چندان مطلوبی را در این خصوص نشان نمی‌دهند. همانطور که در جدول زیر مشاهده می شود، تنها 1.3 درصد از پایان نامه‌ها و رساله‌های (پارسا) حوزه علوم انسانی در کشور، از تقاضایی حاصل شده و مابقی بدون هیچ‌گونه تقاضایی نگاشته شده‌اند. بهترین عملکرد دراین حوزه نیز متعلق به گروه کشاورزی است که به 3 درصد می‌رسد. در مجموع 1.7 درصد از پایان نامه‌ها و رساله‌های دفاع شده در کشور از نوع تقاضا محور بوده و این آمار نشان دهنده فاصله بسیار پژوهش‌های دانشگاه‌ها از تقاضاهای موجود در کشور و ارتباط پایین صنعت و جامعه با دانشگاه است.

تعداد و فراوانی نسبی پارساهای تقاضا محور گروه‌های مختلف آموزشی در بهار 1400

باتوجه به آمار بالا به نظر می‌آید آئین‌نامه‌های مذکور تلاش و همت اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی روی پژوهش‌های منتهی به مقالات علمی - پژوهشی متمرکز کرده‌اند. زیرا این دسته از پژوهش‌ها نه تنها الزامی هستند بلکه در یک فرآیند طبیعی دانشجویان مقاطع مختلف تحصیلات تکمیلی و اساتید از امتیازهای آن بهرمند میشوند. در مقابل پرداختن به مشکلات و نیازهای کشور بر بستر پژوهش‌های کاربردی نه تنها با موانع متعددی همراه است بلکه مشوق موثری برای این کار وجود ندارد.

مقاله محوری امروز دانشگاهیان از کجا آب می‌خورد؟

عزیزی با اشاره به آئین‌نامه‌های آموزشی و ارتقا اساتید گفت: راهنمایی حداقل 4 پایان نامه کارشناسی ارشد و برای ارتقا به مرتبه علمی استادی راهنمایی حداقل 3 رساله دکتری الزامی است. از طرفی طبق آئین نامه آموزشی دوره دکتری دانشجویان برای فراغت از تحصیل موظف به انتشار حداقل یک مقاله علمی - پژوهشی مستخرج از رساله هستند. از منظر آئین نامه‌های آموزشی دوره کارشناسی ارشد وزارت علوم به انتشار مقالات علمی - پژوهشی تصریح نشده، اما برخی از اساتید فراغت از تحصیل دانشجویان را منوط به انتشار مقالات علمی - پژوهشی می‌کنند. این مقالات طبق آئین نامه ارتقا در مرتبه علمی اساتید راهنما موثر هستند و این خود انگیزه بیشتری برای اساتید فراهم می‌کند تا موضوع رساله دانشجویان خود را به نحوی تعریف کنند که به انتشار مقالات علمی - پژوهشی در نشریات معتبر منتهی شود. در نتیجه فرایند کنونی، دانشجویان تحت هدایت اساتید می‌توانند با موفقیت تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری را پشت سر بگذرانند، اساتید نیز امتیاز لازم برای هدایت دانشجویان و انتشار مقالات علمی - پژوهشی را بدست آورند.

بخشی از دانشجویان کارشناسی ارشد و بعضا دکتری برای کسب شرایط لازم برای ادامه تحصیل و زندگی در دانشگاه‌های خارج از کشور خود مشتاق موضوعاتی هستند که به انتشار مقالات علمی - پژوهشی در نشریات خارجی معتبر منجر شود. این قانون نانوشته، یعنی داشتن مقالات علمی - پژوهشی، برای پذیرش و قبولی در مصاحبه مقطع دکتری دانشگاه‌های کشور نیز وجود دارد. در نتیجه دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد در بسیاری از رشته‌ها تلاش می‌کنند تا پژوهش‌هایشان منتهی به مقالات علمی - پژوهشی شود. این موضوع در مراتب علمی بالاتر نیز ادامه می‌یابد.

یکی از شرایط جذب به عنوان عضو هیات علمی یا پژوهشگر پسا دکتری برای فارغ التحصلان مقطع دکتری داشتن مقالات علمی - پژوهشی است. از طرفی طبق شیوه نامه اجرایی ترفیع پایه استحقاقی سالانه اعضای هیات علمی، اساتید ملزم به کسب حداقل امتیاز پژوهشی برای دریافت ترفیع پایه سالانه و جلوگیری از رکود علمی هستند. درصورتی که اساتید سه سال متوالی امتیاز لازم برای ترفیع را نتوانند بدست آورند، موسسات آموزش عالی تحت عنوان رکود علمی می‌توانند با اساتید قطع همکاری نمایند. این موضوع خود منجر به تکاپوی اساتید برای کسب حداقل امتیاز پژوهشی لازم می‌شود. به بیان دیگر هم اساتید و هم دانشجویان برای طی مدارج مختلف علمی به انتشار دستاوردهای علمی خود به صورت مقالات علمی - پژوهشی احتیاج دارند.

چه باید کرد؟

مهم‌ترین مانع در پرداختن به مشکلات کشور در بستر پژوهش‌های کاربردی از منظر آئین نامه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وجود سقف امتیاز برای آن و حداقل امتیاز برای مقالات علمی - پژوهشی است. وجود این حداقل و حداکثرها ممکن است در نهایت به عدم ارتقا مرتبه علمی اساتید منجر شود. موضوع مهم دیگر این هست که بخاطر ابعاد مختلف پژوهش‌های کاربردی ممکن است در مدت زمان یک ساله نتوان به نتایج مناسبی در طرح‌های کاربردی دست یافت. این موضوع نیز خطر رکود علمی و اخراج برای اساتید با سابقه و عدم تغییر وضعیت از آزمایشی به قطعی و یا از پیمانی به رسمی برای اساتید جوان‌تر را در پی دارد. سایر انواع پژوهش‌ها، مانند تحقیقات بنیادی، که برای حصول نتایج که زمان طولانی‌تری لازم دارند، نیز با این موضوع مواجه هستند. نخستین گام برای رفع موانع پژوهش‌های کاربردی می‌تواند برداشتن سقف امتیاز برای پژوهش‌های کاربردی و کفایت موثر آن‌ها برای ارتقا مرتبه علمی از طریق معرفی شاخص‌های متناسب برای سنجیدن کیفیت پژوهش‌ها است. مشابه اتفاقی که برای ارزیابی و امتیازدهی به مقالات علمی - پژوهشی با استفاده از شاخص‌های مختلف افتاده‌است.

انتهای پیام /

شما می توانید این مطلب را ویرایش نمایید