چقدر تا خودکفایی در تولید کاغذ فاصله داریم؟
کارشناسان بر این باورند، رسیدن به خودکفایی در این کالای استراتژیک نیازمند توجه به توسعه پایدار است و در این حوزه نمی‌توان تنها به بهره‌برداری از ظرفیت‌های تولید برنامه‌ریزی کرد، بدون توجه به اینکه برای تولید کاغذ در بخش‌های مختلف نیازمند تامین زیرساخت‌ها، تامین مواد اولیه و رفع موانع هستیم و برای رسیدن به خودکفایی دسترسی به مواد اولیه و انرژی پایدار شاید از اصلی‌ترین نکات است که باید مدنظر داشته باشیم.
چند روزی است که موضوع برگزاری جشن خودکفایی در تولید کاغذ از سوی وزارت ارشاد در استان مازندران و در بزرگترین کارخانه چوب و کاغذ خاورمیانه مطرح شده و افزایش 16 برابری تولید کاغذ از سوی رئیس جمهور مورد تمجید قرار گرفته است، بنا به گفته وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی میزان تولید کاغذ در دولت سیزدهم از 5000 تن با رشدی 16 درصدی به رقمی معادل 80 هزار تن رسیده است.
توجه به مساله کاغذ از همان ابتدا در نگاه کلان برنامه‌های دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وجود داشت، دغدغه‌ای که خیلی زود از همان روزهای نخست روی کار آمدن دولت مورد توجه قرار گرفت و رئیس جمهور شخصاً در پروژه‌های عمرانی مرتبط با آن حضور یافته و از نزدیک به بررسی مسئله پرداخت. این در حالی بود که در یک دهه پیش از این تولید اگرچه به عنوان یک مطالبه از سوی مقام معظم رهبری مطرح شد، اما مسئولان با سیاست های غلط تولید کاغذ در کشور را به جایی رساندند که نه تنها متوقف شد بلکه کارخانه‌های تولیدی به واردات کاغذ روی آوردند.
بنابراین تولید کاغذ در کشور حرکتی است که در دولت سیزدهم سرعت گرفته و اگرچه از جهت تولید هنوز با وضعیت مطلوب فاصله بسیاری داریم، اما از نظر توجه دولتی به مسئله تولید این کالای استراتژیک، اتفاقات خوبی رخ داده که باید برای ادامه‌دار بودنش برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم.
بطور کلی سیاست خودکفایی در تولید کاغذ در شرایطی از سوی مقامات مسئول دولت سیزدهم مطرح شد که اولویت اول آن تامین نیاز آموزش و پرورش برای چاپ و تولید کتب درسی بود و پس از آن موضوع مدیریت بازار برای صنعت نشر تا جایی که اگر سایه سنگین روند صعودی قیمت کاغذ در بازار آزاد صنعت نشر را با چالش روبرو کرد با استفاده از همین کاغذ تولید داخلی بازار مدیریت شود.
اگرچه عمده فعالان تولید کاغذ در کشور به خوبی اذعان دارند که سیاست دولت در مساله کاغذ حمایتی است و کارگروه کاغذ در معاونت اول رئیس جمهور، شخص وزیر ارشاد و وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی از هیچ تلاشی برای رساندن تولید به وضعیت مطلوب فروگذار نکرده‌اند، اما انتظار این است که نتیجه این تلاش و توجه دولت به موضوع کاغذ که در چند دهه اخیر کم‌نظیر بوده ماندگار باشد.
در عین حال باید پاسخ مشخصی به این پرسش‌ها داشته‌باشیم که تعریف از خودکفایی در تولید کاغذ چیست؟ آیا منظور از خودکفایی تامین نیاز آموزش و پرورش و بخشی از نیاز نشر است؟ یا منظور رساندن تولید به سطحی است که هم بی‌نیاز از واردات شویم و هم به تولید پایدار دست پیدا کنیم. آیا واقعا با تولید 80 هزار تن کاغذ در سال می‌توانیم اعلام کنیم که خودکفا شده‌ایم؟ آنهم درحالی که تقاضای کاغذ در کشورمان چیزی در حدود250 هزار تن است؟ آیا این خودکفایی براساس توسعه پایدار انجام گرفته و در آینده نیز می‌توانیم همین سطح تولید را تامین کنیم؟ آیا این خودکفایی نباید از پشتوانه غنی مطالعاتی و بررسی همه زوایای موجود بهره‌مند باشد تا اظهارنظرهای مخالفان تولید درباره کم‌آبی و مقرون به صرفه نبودن تولید کاغذ در کشور در دوره‌های مختلف آن را به مخاطره نیاندازد؟
در مساله تولید کاغذ تحریر در کشور 4 گزینه روی میز دولت است که برای رسیدن به خودکفایی تکیه بر توان آنها گذاشته شده است، کارخانه چوب و کاغذ مازندران، کارخانه کاغذ پارس، کارخانه دیبای شوشتر و کارخانه زاگرس فارس.
کارخانه کاغذ مازندران:
کارخانه چوب و کاغذ مازندران به عنوان گزینه اصلی تولید تحریر در کشور برای سال جاری، وعده تولید 50 هزار تن کاغذ تحریر را داده است، بررسی‌های خبرنگار تسنیم نشان می‌دهد که این کارخانه تاکنون (با گذشت بیش از 8 ماه از سال) 24 هزار تن کاغذ تحریر تولید کرده است. (این کارخانه درتابستان درگیر مشکلاتی از جمله قطع برق بوده که روند تولید را با تاخیر مواجه کرده است). ظرفیت اسمی تولید تحریر در این کارخانه 90 هزار تن است امابه دلیل مشکلاتی از جمله عدم برداشت چوب، کمبود مواد اولیه، کمبود سرمایه در گردش کارخانه و... رسیدن به این ظرفیت فعلاً امکان‌پذیر نیست.
کارخانه کاغذ دیبای شوشتر و کارخانه کاغذ پارس دو واحد تولیدی دیگر هستند که با پیگیری‌های کارگروه کاغذ به مدیریت معاون اول رئیس جمهور متعهد شده‌اند، 20 هزار تن کاغذ را در طول یکسال تولید و در اختیار قرار دهند، بر اساس پیگیری‌های خبرنگار تسنیم از این 20 هزار تن تاکنون 8 هزار تن تولید شده است و این دو کارخانه تا اردیبهشت 1403 باید به تعهد خود عمل کنند.
کاغذ پارس
استفاده از تفاله‌های کشاورزی برای تولید کاغذ که مهمترین آنها باگاس است، یکی از مزیت‌های غیرقابل انکار در ایران و خاورمیانه به شمار می‌آید. گروه صنایع کاغذ پارس در سال 46 در شمال خوزستان با هدف استفاده از باگاسِ استخراج شده از کارخانه نیشکر هفت تپه تأسیس شد و در سال 19 به بهره‌برداری رسید. این کارخانه پس از راه‌اندازی تا مدت‌ها تنها تأمین کننده کاغذ چاپ و تحریر داخل کشور بود. اما به دلیل صدمات وارده در طی دوران جنگ تحمیلی و عدم نوسازی و بازسازی در زمان تصدی بخش دولتی، در معرض تعطیلی همیشگی قرار گرفت و ظرفیت تولید آن در سال‌های منتهی به دهه 90 به کمتر از 20% ظرفیت اسمی رسید.
در مهر ماه سال 92 و پس از تاکیدات مقام معظم رهبری بر راه‌اندازی کارخانه‌های داخلی، سهام این شرکت به بخش خصوصی واگذار و سلسله اقدامات برای بازسازی و نوسازی ماشین آلات، فرآیند‌ها و منابع انسانی آغاز شد و پس از طی دو سال به بالاترین رکورد تولید در چرخه عمر خود دست یافت. خمیر ویرجین شیمیایی، کاغذ بهداشتی برای لیوان یکبار مصرف و... مهمترین تولیدات امروز کارخانه هستند.
شرط افزایش تولید در کاغذ پارس، اورهال دستگاه‌هاست مدیرعامل این کارخانه، شرط تولید کاغذ چاپ و تحریر در این کارخانه را بازسازی دستگاه‌ها دانسته، وضعیت ماشین‌آلات در این کارخانه به گفته مدیرعامل مناسب نیست، باید تجهیزات بروزرسانی شود. علاوه بر این کاغذ پارس نیازمند خرید مواد اولیه است که این امر نقدینگی بسیار بالایی را می‌طلبد و نیازمند تامین منابع مالی ارزان‌قیمت برای بازسازی و نوسازی است. به گفته روغنی هنوز پیش‌شرط‌های مورد نیاز برای تولید تحریر در کارخانه، محقق نشده ولی دولت پیگیر ارائه تسهیلات به کارخانه شده است.
کارخانه زاگرس شیراز
کارخانه زاگرس شیراز دیگر واحد تولیدی کاغذ تحریر است که هنوز به مرحله تولید نرسیده و بنا به گفته کارشناسان در صورت رفع موانع برای یکسال آینده تولید در این کارخانه رقم خواهد خورد. ظرفیت کاغذ تحریر در کارخانه زاگرس شیراز 40 هزار تن است، 87 درصد عملیات ساخت این واحد تولیدی انجام شده و برای تکمیل13 درصد باقیمانده، به تسهیلات برای بخش سرمایه ثابت و سرمایه در گردش نیاز است.
این کارخانه با 110 هزار متر مربع مساحت، یکی از کارخانه‌های برخوردار از تکنولوژی روز دنیاست که 87 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. کارخانه کاغذسازی زاگرس با ظرفیت تولید سالانه 40 هزار تن کاغذ چاپ و تحریر، توانایی تأمین 10 تا 20 درصد کاغذ مورد نیاز کشور را دارد.
ابراهیم رئیسی مهرماه سال 1400 بازدیدی از این کارخانه داشت، در این بازدید برای تامین تسهیلات ریالی برای تکمیل بخش‌های مورد نیاز پروژه تاکیداتی شد، کمی بعد از سفر ریاست جمهوری به فارس هیات‌های دیگری نیز برای بازدید از کارخانه آمدند و جلسات کارشناسی برای تعیین میزان تسهیلات آغاز شد.
تسهیلات 1200 میلیاردی برای رسیدن زاگرس به مرحله تولید تحریر
به گفته مدیرعامل، این کارخانه برای تکمیل به 1200 میلیارد تومان تسهیلات بانکی نیاز دارد. اما رئیس سندیکای تولیدکنندگان یان رقم را 900 تا هزار میلیارد برآورد می‌کند، در خرداد ماه سال جاری اعلام شد که بانک صنعت و معدن تسهیلات 400 میلیاردی را در اختیار این کارخانه قرار داده است، اما این سرمایه برای تولید و کاغذ کرافت که در صنعت بسته‌بندی کاربرد دارد، در اختیار گذاشته شده است، نه برای تولید کاغذ تحریر. برای تولید تحریر همان‌طور که گفته شده، حدود هزار میلیارد ریال مورد نیاز است چرا که تولید کاغذ تحریر نیازمند طراحی سیستم پساب صنعتی است و این طراحی هزینه بر است.
بررسی وضعیت کارخانه‌هایی که در تولید کاغذ و رسیدن به خودکفایی در تولید تحریر تا مرز بی‌نیازی، می‌توان روی آنها حساب کرد، نشان می‌دهد که اگرچه ما مسیرهای خوبی را در 3 سال فعالیت دولت سیزدهم در حوزه کاغذ پیموده‌ایم و به نقاط روشنی در این مسیر رسیده‌ایم، اما همان‌طور که رئیس جمهور نیز روز گذشته پس از ارائه گزارش از وضعیت تولید کاغذ تاکید کرد، باید بر تداوم فعالیت‌ها و برطرف‌کردن موانع همت گماریم.
در حالیکه وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دیدار صمیمانه با خبرنگاران کتاب از افتتاح فاز دوم کارخانه کاغذ مازندران خبر داد، پیگیری‌های تسنیم نشان می‌دهد، تغییر جدیدی در روند کاری این کارخانه ایجاد نشده است. تولید به روال معمول در حال انجام است و خط تولید جدیدی نیز احداث نشده است، هم‌چنین قرار نیست از پروژه‌ای نیز رونمایی شود.
تسهیلات برای پارس و شوشتر
از سوی دیگر وضعیت تسهیلات کارخانه پارس و دیبای شوشتر و زاگرس فارس نیز هنوز روشن نشده است و به نظر می‌رسد با وجود تلاش‌های شبانه‌روزی وزارت فرهنگ و ارشاد در مساله کاغذ مساله‌ای که به لحاظ سازمانی در چارچوب وظایف این وزارتخانه نمی‌گنجد، اما به دلیل بهره‌مندی ناشران به عنوان بخش عظیمی از مصرف‌کنندگان کاغذ از نتیجه این تلاش‌ها، مصرانه وضعیت تولید کاغذ در کشور را دنبال می‌کند هنوز موانعی جدی پیش پای تولید کاغذ در کشور است.
موانع پیش روی کارخانه مازندران
رسیدن به تفاهم با سازمان جنگل‌ها برای برداشت چوب‌های شکسته و افتاده و وصول مطالبه 200 میلیون دلاری کارخانه کاغذ مازندران از سازمان جنگل‌ها به عنوان مهمترین مانع پیش روی این کارخانه برای رسیدن به ظرفیت اسمی تولید، فراهم کردن زمینه پرداخت تسهیلات برای بازسازی و اورهال دستگاه‌های فرسوده کارخانه کاغذ پارس و دیبای شوشتر و رساندن کارخانه زاگرس شیراز به مرحله تولید کاغذ تحریر می‌تواند معنای واقعی رسیدن به خودکفایی کاغذ در کشور را محقق سازد.
امیدواریم تمام نیاز کاغذ کشور تامین شوداین درحالی است که ابوالفضل روغنی گلپایگانی رئیس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا در این زمینه به تسنیم می‌گوید: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آنچنان که وزیر فرهنگ مطرح کرده است، نیاز آموزش و پرورش را 45 هزار تن و نیاز ناشران را 30 تا 35 هزار تن برآورد کرده است که مجموع این دو به 80 هزار تن خواهد رسید.
روغنی گلپایگانی در ادامه می‌افزاید: اما بر اساس قراردادهای وزارت ارشاد با تولیدکنندگان، کارخانه مازندران 50 هزار تن و کارخانه پارس و دیبای شوشتر 20 هزار تن تحریر تولید خواهند کرد. ظرفیت تولید کارخانه زاگرس نیز 40 هزار تن است که فعلاً حداقل تا یکسال آینده نمی‌توان روی آن حساب کرد، اگر دولت حمایت کند و این کارخانه بتواند تسهیلات را در اختیار قرار گیرد، برای سال آینده می‌توان بین 25 تا 30 هزار نیز روی این کارخانه حساب باز کرد.
وی ادامه می‌دهد: البته کاغذ پارس می‌تواند افزایش تولید داشته باشد، به شرط اینکه منابعی برای اصلاحات در اختیار بگیرد، آن زمان ما می‌توانیم ظرفیت تولید را تا 30 هزار تن افزایش دهیم.
مدیرکارخانه کاغذ پارس با اشاره به خودکفایی کاغذ می‌گوید: اگر ما خودکفایی را از جهت پاسخ‌دهی به نیاز آموزش و پرورش و بخشی از نیاز نشر در نظر بگیریم، می‌توان گفت، بله به این نقطه رسیدیم، اما موارد دیگری از نیاز به کاغذ نیز مطرح است که البته از ضروریات کشور محسوب نمی‌شود، مانند تولید دفاتر مشق و نوشت‌افزار و... امیدوارم کشور در مسیری قرار بگیرد که بتوانیم تمام نیاز کشور را پاسخ دهیم و به خودکفایی واقعی برسیم.
روغنی افزود: انصافاً باید بگویم که دولت در مقوله کاغذ کمک زیادی کرده است، حمایت‌های بسیاری داشتیم، اما این حمایت‌ها در سطح دولت مانده است، نه در سطوح دیگراز جمله بانک‌ها و سازمان‌های مرتبط.
وی اختصاص تسهیلات 250 تا 300 میلیاردی به کارخانه زاگرس فارس را ناکافی دانسته و می‌گوید: این کارخانه بالای 900 میلیارد نیاز دارد، اگر بنا باشد کاغذ تحریر تولید کند، در غیر این صورت با این منابعی که می‌خواهند تخصیص دهند، در این کارخانه به کاغذ تحریر نخواهیم دست یافت.
روغنی درباره آمار و ارقام‌های مصرف کاغذ در کشور نیز ادامه می‌دهد: ظرفیت‌سازی داخل کشور برای تولید کاغذ تحریر 140 هزار تن است، اما ما واردات 280 تا 380 هزار تنی نیز داریم که من این رقم را تایید نمی‌کنم و به نظر نمی‌رسد که این مصرف واقعی کشور باشد، مصرف واقعی کشور شامل کتاب‌های درسی، کمک درسی، دفتر مشق، کتاب‌های ناشران و... زیر 200 هزار تن است. با این رقم می‌توانیم به خودکفایی برسیم به شرط اینکه زیرساخت‌ها فراهم و حمایت‌ها انجام شود.
وی با اشاره به لزوم رسیدن به توسعه پایدار در تولید کاغذ ادامه می‌دهد: علیرغم اینکه ما 140 هزار تومان ظرفیت تولید داریم، قوانین بالادستی کشور به نفع واردات است، گفت: کاغذ وارداتی از پرداخت 9 درصد مالیات بر ارزش افزوده معاف است، اما تولیدکنندگان کاغذ برای واردات مواد اولیه باید این مالیات را پرداخت کنند. نظام بهره‌وری در کشور ما خوب نیست، بهره‌وری داخلی ما پایین است، مشکلات زیرساختی اساسی برای تولید آب، برق، گاز و... وجود دارد.
در پایان باید گفت، رشد 16 درصدی تولید کاغذ تحریر آن هم در وضعیتی که تولید در کشور تقریباً نزدیک به صفر بود و در طول دو سال به رقمی در حدود 32 هزار تن تولید انجام شده و 80 هزار تن تولید برنامه‌ریزی شده تا پایان سال رسیده است، قابل توجه و قدردانی است، اما رسیدن به این میزان نباید منجر به این شود که درگیر هیاهو و تبلیغات شده و از حمایت‌ها دست برداشته و از به همین روند تولید اکتفا کنیم، باید زمینه برای ادامه‌دار شدن تولید در کارخانه‌ها فراهم شود تا جاییکه به ظرفیت اسمی تولید در کشور که همان 140 هزار تن است نزدیک شویم.
در عین حال کیفیت مساله‌ای مهم دیگری برای تولید کاغذ است، چون کیفیت فعلی کاغذ تولیدی در کشور اگرچه نامطلوب نیست، اما با کیفیت مطلوب نیز فاصله دارد، رسیدن به کیفیت مطلوب تنها با تامین نیازهای تولید از جمله بازسازی و اورهال دستگاه‌ها، تجهیز کارخانه‌ها، تامین مواد اولیه مرغوب و... ممکن است و امید است حالا که در راستای خودکفایی تولید کاغذ گام‌های موثری برداشته شده و وابستگی به خارج سیر نزولی دارد مسئولان مربوطه درباره کیفیت کاغذ تولیدی ایران نیز با همان اراده‌ای که در تولید داشتند گام بردارند.