چند حقیقت مهم درباره پویانمایی / ماجرای «مهاجرت درجا» چیست؟
فرزانه فخریان مسئول راه‌اندازی بنیاد ملی پویانمایی ایران از حقیقت‌هایی گفت که انیمیشن تا چه‌اندازه تبلیغات دنیا را فراگرفته، مهاجرت‌هایی که به مهاجرت «درجا» در این حوزه رسیده و هوش مصنوعی که برای فعالان پویانمایی ابزار محبوبی به شمار می‌رود.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، فرزانه فخریان را به عنوان مشاور وزیر ارشاد در امور کودک و نوجوان می‌شناسند اما او مسئول راه‌اندازی بنیاد ملی پویانمایی ایران است. در پی تصویب تاسیس بنیاد ملی پویانمایی ایران در شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی هیات موسسی برای تدوین برنامه سال 1403 این بنیاد تعیین کرد.
بر اساس این ابلاغ، محمد خزاعی، سیدمحمود اسلامی، محمدحسین نیرومند، امیررضا مافی و فرزانه فخریان عهده‌دار این مسئولیت شدند. تاسیس بنیاد ملی پویانمایی ایران بنا به تکلیف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای افزایش میزان تولید پویانمایی به میزان 7300 ساعت تا پایان برنامه هفتم توسعه انجام می‌شود.
البته در کارنامه فرهنگی و رسانه‌ای فخریان همچنین می‌توان به فعالیت مستمر و همکاری‌های متعدد از جمله مدیریت پژوهش و نگارش فیلمنامه نمایشی معاونت برون‌مرزی صداوسیما، مشاوره محتوایی مرکز انیمیشن سوره حوزه هنری، معاونت فرهنگی و تولید انتشارات سروش، مدیریت روابط‌عمومی و بین‌الملل بنیاد ادبیات داستانی، مدیریت امور کودک و نوجوان انتشارات علمی و فرهنگی، سردبیری نشریاتی همچون آفرینش و سروش، و عضویت در شورای سیاستگذاری جشنواره باز‌ی‌های رایانه‌ای فجر و هیئت داوران جایزه کتاب سال دفاع مقدس اشاره کرد.
امروز کاری نیست که قدرت‌های مدعی تمدن برایش سراغ پویانمایی نرفته باشند. ما باید کاروان ایرانی پویانمایی را هم بزرگ‌تر، قوی‌تر و سریع‌تر کنیم هم راه رشد و حضورش برای معرفی تمدن ایرانی را هموارتر کنیم.اما پویانمایی یا همان ساخت انیمیشن در چند سال اخیر رونق خوبی پیدا کرده؛ همچنان که روی پرده نقره‌ای سینمای ایران، رقابت در جشنواره فیلم فجر و حضور در جشنواره‌های خارجی می‌توان به این نکته دست پیدا کرد که چقدر انیمیشن‌های داخلی توانسته‌اند بازدهی مالی و استقبال مخاطب را داشته باشند؛ روزهایی که آنتن تلویزیون مملوء از انیمیشن‌های خارجی بود که اصلاً تناسبی با فرهنگ و سبک زندگی ایرانی اسلامی نداشتند و این روزها بسیار انیمیشن‌ها و انیمه‌های کوتاه داخلی در تلویزیون دیده می‌شود که سرشار از مفاهیم جدید و بدیع هستند.
صنعت پویانمایی تنها در مخاطب کودک و نوجوان خلاصه نمی‌شود که انیمیشن‌های کوتاه داستان‌های «سیاساکتی» و برخی از این انیمیشن‌های محتوایی آموزشی این نکته را نشان می‌دهد چقدر با زبانِ انیمیشن می‌توان آموزش داد، حرف‌های مهمی را مطرح کرد و حتی فرهنگسازی ایجاد کرد. این اهمیت انیمیشن‌سازی و یا همان رونق صنعت پویانمایی را نشان می‌دهد.
بی‌توجهی به «گیشه» انیمیشن عامل مهاجرت انیماتورهای ایرانی / نقدی بر حمایت‌های دولتیبا فرزانه فخریان مسئول راه‌اندازی بنیاد ملی پویانمایی ایران صحبت کردیم و او به سؤالات ما پاسخ‌های قابل تأملی داده که در ادامه از نظرتان می‌گذرد:
* منظور از صنعت پویانمایی چیست؟ آیا تکمیل زنجیره تولید از ابتدای خلق شخصیت تا تبدیل‌شدن آن به انواع و اقسام کالا مثل نوشت‌افزار، اتاق‌خواب کودکان و مانند آن است یا اینکه با تولید یک فیلم پویانمایی، کار به اتمام می‌رسد؟
نقطه آغاز و منشأ اهمیت پویانمایی، مفهوم و منظوری است که قرار است بیان و منقل شود. پس خلق شخصیت و جهان او در محصول پویانمایی مبنای تولید می‌شود. این بیان و انتقال محدودیتی دارد؟ خیر. این خاصیت پویانمایی است که می‌تواند محتوایش را به همه عرصه های دیگر برساند و بنا به امکانات آن عرصه بروز بدهد. کار پویانمایی نه با یک فیلم شروع می‌شود نه تمام، بلکه به عنوان مثال یک فیلم سینمایی پویانمایی حلقه‌ای در زنجیره پیوسته و بی‌انتهای انتقال مفهوم است که لزوماً اولین حلقه نیست و حتماً آخرین حلقه نباید باشد.
* ما چقدر در زمینه اقتباس در تولید پویانمایی‌ها موفق عمل کرده‌ایم؟
طی سال‌های گذشته کارهای کوچک و بزرگی با اقتباس در حوزه پویانمایی داستانی تولید شده، اما بپذیریم که آن‌چنان به چشم نمی‌آید، چون در میان حجم ساخته‌های پویانمایی، این آثار نه زیاد هستند نه آن‌چنان قوی، و البته به نسبت دارایی خلاقه ادبی کهن و معاصر ایران فرهنگی هم هنوز راه زیادی در پیش داریم. درنظر بگیرید که اقتباس در حوزه دیگر محصولات و تولیدات نمایشی مانند تئاتر و سریال و فیلم هم به اصل جایگاهش نرسیده است.
* واقعاً مخاطب پویانمایی‌ها فقط کودکان هستند؟ یا می‌توان بزرگسالان را به‌عنوان مخاطب مدنظر داشت؟
محصولات نمایشی پویانمایی مثل سریال و فیلم سینمایی هم مثل همه محصولات دیگر رده‌بندی سنی و مخاطب خودشان را دارند. این‌طور نیست که پویانمایی را کلی ببینیم و آن کلیت را فقط برای بچه‌ها در نظر بگیریم. هم به لحاظ ظاهری و گرافیکی و هم محتوایی که ارائه می‌شود تولیدات پویانمایی برای سن‌های مختلف با هم متفاوت هستند. در کشور ما البته محصولات نمایشی پویانمایی عموماً با قصد مخاطب کودک و نوجوان تولید می‌شوند، که البته باید ببینیم چقدر درعمل و درنتیجه تناسبی با آن مخاطبی که گفته‌اند دارند.
* برخی منتقدان براین باورند که بی‌توجهی به مخاطب بزرگسال بعضاً باعث شکست پویانمایی‌ها شده چون اصولاً کودکان بدون والدین به سینما نمی‌روند. بنابراین حداقل جاذبه در یک فیلم برای بزرگسالان لازم است. نظر شما چیست؟
کار پویانمایی نه با یک فیلم شروع می‌شود نه تمام، بلکه به عنوان مثال یک فیلم سینمایی پویانمایی حلقه‌ای در زنجیره پیوسته و بی‌انتهای انتقال مفهوم است که لزوماً اولین حلقه نیست و حتماً آخرین حلقه نباید باشد.کودکان برای هیچ محصولی مشتری محسوب نمی‌شوند به این معنی که هزینه آن را بزرگ‌ترها می‌پردازند و بچه‌ها فقط مخاطب هستند. اما برای این انتخاب نیازی نیست که محتوا برای بزرگسال هم آورده‌ای داشته باشد، چراکه والدین به دنبال محتوای مفید برای بچه‌ها هستند نه خودشان. مگر کتاب کودک باید برای بزرگسال جذاب باشد که بگوییم مثلاً فیلم سینمایی پویانمایی باید برای بزرگسال جذاب باشد؟ جذابیت این محصولات برای بزرگ‌ترها همین است که برای بچه‌هایشان مفید و جذاب باشد و ببینید که فرزندشان در معرض تولید باکیفیتی قرار گرفته است.
* از لحاظ صنعت پویانمایی اکنون اگر بخواهیم ایران را در جهان و منطقه مقایسه کنیم، چه جایگاهی داریم؟
رشد فنی این سال‌های ایران در پویانمایی چشمگیر بوده اما به نسبت حجم و تنوع تولیدات این رشد فنی به همه بخش‌ها تسری نیافته است. یعنی نمره‌های بالاتری گرفته ایم که میانگین را افزایش داده اما نمره‌های پایین هم هنوز وجود دارد. به لحاظ محتوا هم شده که جاهایی حرف‌هایی را با پویانمایی بزنیم اما ابزارمان و برگ‌برنده‌مان نشده است و این همان جایی است که با دیگر فعالان مهم پویانمایی دنیا در آن فاصله داریم.
* کمبود امکانات و تجهیزات چه زیانی به تولید پویانمایی‌های ما زده است؟
فعالان پویانمایی در این مورد نظرات مختلفی دارند، اما مهم‌ترین نکته این است که بین پیشرفت‌های سخت‌افزاری و فنی با ملزومات محتوایی یک تناسب و همراهی نیاز است و یکی بدون دیگری فایده ندارد. بعید می‌دانم محتوای مناسبی در دسترس گروه توانمندی بوده باشد و تا به امروز به خاطر کمبود امکانات و تجهیزات بوده که به تولید نرسیده باشد.
* موضوع دوبله و خلق کاراکترها و همچنین ادامه حیات کاراکترها با موفقیت یک پویانمایی چقدر ارتباط دارد؟
دوبله در تولیدات پویانمایی نمایشی مانند فیلم سینمایی از آن بخش‌های اساسی است که بقای یک شخصیت یا جهان‌داستان به آن وابسته است. دوبله پویانمایی تزیینی نیست اما زیبایی‌شناسی اثر با آن شکل می‌گیرد و تکمیل می‌شود.
واکنش تهیه‌کننده «شمشیر و اندوه» به داوری انیمیشن* چرا پویانمایی‌ها و شخصیت‌های خارجی این‌قدر در بازار ایران موفق هستند؟
در کشور ما البته محصولات نمایشی پویانمایی عموماً با قصد مخاطب کودک و نوجوان تولید می‌شوند، که البته باید ببینیم چقدر درعمل و درنتیجه تناسبی با آن مخاطبی که گفته‌اند دارند.موفق‌هایشان قصه دارند و در یک چرخه کامل و باکیفیت عرضه می‌شوند. از سوی دیگر، توزیع و دسترسی‌شان هم بسیار راحت و کم‌هزینه است. در این ارزیابی نباید تعارف داشته باشیم، تا بتوانیم حرکت کنیم.
* موضوع سرمایه‌گذاری در تولید پویانمایی و صنایع مرتبط به آن چقدر ارزش‌افزوده تولید می‌کند؟ و اصولاً برای ساخت یک پویانمایی چقدر می‌توانیم اشتغال‌زایی داشته باشیم؟
قدم اول این است که پویانمایی را محدود نبینیم. امروز در تبلیغات دنیا پویانمایی سهم قابل توجهی دارد و تولیدات پویانمایی در فضای آموزشی هر روز سهم بیشتری را از آن خود می‌کنند، پس جایی که پویانمایی و صنایع مرتبطش می‌توانند اشتغال و ثروت ایجاد کنند فقط تولیدات نمایشی مانند فیلم سینمایی و مجموعه تلویزیونی نیست. قدم دیگر این است که با چشم باز مشاهده کنیم حوزه‌ای نیست که با پویانمایی وارد ارتباط نشده باشد. نه‌فقط حوزه فرهنگ و رسانه بلکه فضای اقتصادی و سیاسی سال‌هاست که هم برای پویانمایی آورده دارد هم از پویانمایی برداشت خودش را دارد. امسال که رهبر انقلاب سرلوحه سال را «جهش تولید با مشارکت مردم» خوانده‌اند، پویانمایی از درجه‌یک‌ترین عرصه‌هایی است که در محتوا و در ساخت و در سرمایه‌گذاری می‌تواند مردم را به عرصه خودش متمایل و در آن مؤثر کند.
* اثرگذاری متاورس و هوش مصنوعی در بخش پویانمایی چقدر است؟ آیا مزیت است یا اینکه می‌توان از آن به‌عنوان تهدید یاد کرد؟
این‌طور که تا به امروز می‌بینم هوش مصنوعی به پویانمایی کمک می‌کند و اهمیت قدرت خلاقه انسان را در این مراوده بیشتر نشان می‌دهد. هوش مصنوعی برای فعالان پویانمایی حالا ابزاری است که هر روز محبوب‌تر می‌شود و حضورش در دنیای خیال‌انگیز پویانمایی فرصت‌های دوراز‌ذهن‌تری را ممکن و ممکن‌تر می‌سازد.
* موضوع مهاجرت انیماتورها را چقدر جدی می‌دانید؟ آیا واقعاً بی‌توجهی به گیشه در مهاجرت انیماتورها دخیل است؟
نه‌فقط انیماتورها بلکه مهاجرت دیگر عوامل تخصصی پویانمایی مانند سایر حوزه‌های وابسته به فناوری‌های جدید قابل تأمل است. در پویانمایی ایران، گسترده‌تر از مهاجرت معمول، دچار شرایطی هستیم که من به آن می‌گویم «مهاجرت درجا»، که یعنی متخصص در کشور خودمان نشسته اما برای خارج از ایران کار می‌کند. این موضوع مهمی است و معنی‌اش این است نیرو در اینجا آموزش دانشگاهی و صنفی دیده و کسب تجربه و مهارت کرده و حالا درخدمت تولید داخل نیست، کسی هم دقیقاً از او و کارش خبر ندارد.
یکی از دلایل انجام سفارش خارجی مبلغ دستمزد است که به نظر من اصلاً نباید با توجه به امروز اقتصاد وارد فضای رقابت با آن شد. یک دلیل دیگر به گفته خود فعالان پویانمایی وجود سفارش مستمر است، آن‌هم سفارش‌هایی که در یک چرخه مشخص جایگاهشان مشخص است. موضوع توجه به گیشه و توزیع و نمایش هم دلیل دیگری است که به نظر من از‌همه اثرگذارتر است و جایی است که می‌شود برایش تدبیرهایی کرد. متخصص وقتی ببیند کارش روی پرده سینما یا صفحه تلویزیون یا خط پخش اینترنتی می‌رود و در جشنواره‌ها و رویدادها دیده می‌شود، همین‌جا می‌ماند و حتی با دستمزد غیررقابتی کار می‌کند.
بالکان منطقه‌ای برای خودنمایی صنعت پویانمایی ایران / «منطق‌الطیر» منشأ تنها انیمیشن بلند بوسنی که با حمایت ترکیه ساخته شد* به نظر شما ساخت پویانمایی‌ها برای شکل‌گیری شخصیت آینده کودکان چقدر مهم است و برای رفع برخی مشکلات فرهنگی جامعه چطور می‌توانیم از پویانمایی استفاده کنیم؟
اثر محصولات فرهنگی بر جامعه به‌خصوص در پرورش بچه‌ها حالا دیگر سال‌هاست که بدیهی و پذیرفته‌شده است. از ساده‌ترین مباحث رشد گرفته تا کلان‌ترین مسائل جامعه جهانی، با استفاده از زنجیره پویانمایی در حال بیان و پیشبرد است. جایی نیست که بشود از پویانمایی استفاده کنند و نکنند، و البته جایی نیست که نشود از چرخه پویانمایی استفاده کرد!
* برخی منتقدان بر این باورند که ما در پویانمایی و البته سینما ضعف فیلمنامه و سناریو داریم؛ شما با این گزاره موافق هستید درحالی‌که کاراکترها و شخصیت‌های تاریخی بسیاری داریم که می‌توانیم برای ساخت پویانمایی از آن‌ها استفاده کنیم.
بله، در حوزه تولیدات نمایشی پویانمایی مانند فیلم دچار ضعف محتوا و ساختار متن هستیم و این در عرصه‌های تولیدی دیگر مانند سینما هم دیده می‌شود. البته موافق نیستم که شخصیت‌های تاریخی لزوماً و بدون مناسب‌سازی و فهمشان، آماده غنی‌کردن فضای متنی این تولیدات هستند اما از آن‌ها هم می‌شود استفاده کرد. چه استفاده از ابعاد آن‌ها و چه شخصیت‌های جدید، نیازمند توجه ویژه به حوزه متن و فیلمنامه است. توجه ویژه یعنی چه؟ یعنی به ساحت متن احترام گذاشته شود و هرکسی به خودش اجازه ندهد وارد حریمش بشود و فکر کند می‌تواند هر تغییری در آن بدهد. در این‌صورت کسی که متن را خلق می‌کند هم ارج متناسبی دارد و متنش هم ارزشی دارد پس حرفه‌ای‌تر هم خواهد شد.
در پویانمایی ایران طی دهه‌ها بخش زیادی از تولیدات این‌طور پیش می‌رفته که نویسنده و کارگردان و گاهی حتی تهیه‌کننده و عامل فنی و طراحی یک نفر یا گروهی یکسان بوده که همه کارها را به‌هم‌پیوسته پیش می‌برده است. امروز با توسعه پویانمایی و ورود افراد متعدد متخصص در هر بخشی مرز بین کارها تا حدی مشخص شده است، اما متن همچنان زمینی است که همه فکر می‌کنند بازی در آن را بلدند و اختیار دارند واردش شوند.
* جایگاه پویانمایی در زنده نگه‌داشتن یک تمدن و فرهنگ چقدر مهم است؟
در پویانمایی شاهد ترکیب هنر و صنعت و رسانه هستیم و چه فضایی بهتر از این برای تمدن‌سازی و معرفی و حفظ تمدن. امروز کاری نیست که قدرت‌های مدعی تمدن برایش سراغ پویانمایی نرفته باشند. ما باید کاروان ایرانی پویانمایی را هم بزرگ‌تر، قوی‌تر و سریع‌تر کنیم هم راه رشد و حضورش برای معرفی تمدن ایرانی را هموارتر کنیم.
صارمی: ارزش افزوده سرمایه‌گذاری در فرهنگ بیشتر از برخی صنایع است* برخی بر این باورند که چون شخصیت‌ها در پویانمایی میرا نیستند می‌توان از آن‌ها برای سالیان متمادی و نسل‌های مختلف استفاده کرد؛ به شرطی که سناریوی مناسبی داشته باشیم، نظر شما چیست؟
شخصیت اگر به‌درستی ساخته شود بله میرا نیست، اما بسیار شخصیت‌هایی در پویانمایی‌ها بوده‌اند که هیچ نشان ماندگاری ندارند. سناریو و فیلمنامه و قصه یک بخشی از جهان‌داستان و فضای جامعی است که اگر با دقت و با هدف روشن ایجاد شود تا مدت‌ها منعطف و قابل استفاده خواهد بود. این هم از مسائلی است که باید در پویانمایی ایرانی فکری برایش بشود، چون می‌توانیم این‌همه دارایی خلاقه و ذهن‌های خلاق چیزهایی را خلق کنیم که فراتر از این مرزهای جغرافیایی هم دیده و شناخته شوند و بمانند.