33 نوع بلای طبیعی ایران را تهدید می‌کند / تجربه سیلاب 98؛ خسارت 1.4 میلیارد دلاری تنها در 3 استان

به گزارش خبرگزاری تسنیم، در نشست نیازسنجی بازسازی پس از سوانح در راستای برنامه توسعه، فرزام پوراصغر سنگاچین؛رئیس گروه سابق توسعه پایدار امور برنامه‌ریزی، نظارت و آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه کشور به عنوان مدیر علمی نشست و همچنین کامبد امینی حسینی؛رئیس پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و ریتا میسال و جوانا سامپاینهو؛مشاوران ارشد بازسازی جهانی (Global Recovery Advisor) در دفتر بحران برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP Crisis Bureau) به عنوان سخنرانان در این نشست به ایراد نقطه‌نظرات خود پرداختند.

درابتدای نشست فرزام پوراصغر سنگاچین؛رئیس گروه سابق توسعه پایدار امور برنامه‌ریزی، نظارت و آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه کشور به عنوان مدیر علمی نشست با تأکید بر اهمیت نیازسنجی پس از وقوع بلایا گفت: یکی از چالش‌های اساسی کشورهایی مانند ایران این است که چرخه مدیریت بحران به‌ویژه در مرحله بازسازی، با کاهش شدید حمایت‌های مالی و معنوی مواجه می‌شود.

وی افزود: اگر نمودار حمایت‌های مالی و معنوی را در طول زمان ترسیم کنیم، در مرحله ارزیابی خسارت و واکنش اولیه، این حمایت‌ها بسیار گسترده است؛ اما در مراحل بازیابی و به‌ویژه بازسازی، روند نزولی شدیدی پیدا می‌کند. این مسئله از مهم‌ترین نقاط ضعف در مدیریت بحران به شمار می‌رود.

پوراصغر سنگاچین با اشاره به گستردگی بلایای طبیعی در کشور اظهار کرد: از مجموع حدود 43 نوع بلای طبیعی شناخته‌شده، ایران با 33 نوع آن مواجه است. تغییرات اقلیمی سال‌های اخیر باعث شده کشور ما بیش از گذشته در معرض سوانح حدی از جمله امواج گرمایی شدید، خشکسالی‌های طولانی‌مدت و سیلاب‌های مخرب قرار گیرد.

وی ادامه داد: علاوه بر این، ایران همواره با زلزله به‌عنوان یک بلای طبیعی مستمر مواجه بوده و تقریباً نقطه‌ای در کشور وجود ندارد که از خطر زمین‌لرزه در امان باشد. تهران نیز آخرین بار در سال 1830 زلزله شدیدی را تجربه کرده که حدود 20 سال از دوره بازگشت آن گذشته است.

خسارت سیل 98 حدود 1.5 میلیارد دلار بود

این مقام مسئول با یادآوری تجربه سیلاب سال 1398 بیان کرد: مطالعه‌ای که توسط سازمان برنامه و بودجه و برنامه عمران ملل متحد (UNDP) با همکاری پژوهشگاه زلزله انجام شد، نشان داد تنها در سه استان کشور طی یک هفته، خسارتی معادل یک میلیارد و 450 میلیون دلار وارد شده بود. این در حالی است که سایر استان‌ها در محاسبات لحاظ نشدند.

وی تأکید کرد: چنین شرایطی نشان می‌دهد کشور نیازمند یک برنامه مدون و دستورالعمل‌های مشخص برای ارزیابی و بازسازی پس از بلایاست تا بتوان اقدامات لازم را در سریع‌ترین زمان عملیاتی کرد.

پوراصغر سنگاچین همچنین با اشاره به حضور مشاوران بین‌المللی در نشست اخیر گفت: در این نشست خانم جوانا، مشاور ارشد بازسازی جهانی و همکار خانم ریتا میسال از UNDP، تجربیات بین‌المللی در حوزه بازسازی پس از بلایا را ارائه خواهند کرد. این تبادل تجربه می‌تواند به تدوین راهبردهای کارآمدتر برای کشور کمک کند.

در ادامه نشست ریتا میسال و جوانا سامپاینهو؛مشاوران ارشد بازسازی جهانی (Global Recovery Advisor) در دفتر بحران برنامه توسعه سازمان ملل متحد (UNDP Crisis Bureau) به بیان سخنان خود پرداختند.

جوانا سامپاینهو به تشریح فرآیند «نیازسنجی پس از سانحه» (PDNA) پرداخت و تاکید کرد که این فرآیند، یک رویکرد جامع و ملی برای بازسازی تاب‌آور است. وی در این سخنرانی، ضمن ارائه جزئیات این روش‌شناسی، بر نقش کلیدی دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی در اجرای موفق آن تأکید کرد.

جوانا سامپاینهو در ابتدا به این نکته اشاره کرد که در گذشته، ارزیابی‌های متعدد و غیرهماهنگ از سوی سازمان‌های مختلف، باعث هدر رفتن منابع و کاهش اثربخشی برنامه‌های بازسازی می‌شد. برای حل این مشکل، سازمان ملل متحد، بانک جهانی و کمیسیون اروپا در سال 2008 با امضای تفاهم‌نامه‌ای، به یک روش‌شناسی مشترک برای نیازسنجی پس از بحران دست یافتند. این روش که «نیازسنجی پس از سانحه» نام دارد، به دولت‌ها اجازه می‌دهد تا با مدیریت و مالکیت فرآیند، از موازی‌کاری جلوگیری کرده و از تجربیات جهانی بهره‌مند شوند.

مشاور ارشد UNDP، فرآیند PDNA را شامل پنج گام اصلی دانست. این فرآیند با تحلیل شرایط موجود و داده‌های پایه آغاز می‌شود، سپس به ارزیابی دقیق خسارات و آسیب‌های مستقیم و غیرمستقیم می‌پردازد و در نهایت نیازهای بازسازی در حوزه‌های اجتماعی، زیرساختی و تولید را شناسایی می‌کند. به گفته او، ارزیابی تأثیرات انسانی سانحه بر معیشت و انسجام اجتماعی، اهمیت ویژه‌ای دارد و نتایج این ارزیابی‌ها در قالب یک گزارش جامع به برنامه‌ای برای بازسازی پایدار تبدیل می‌شود.

سامپاینهو با اشاره به اینکه روش PDNA تاکنون در بیش از 60 کشور و حدود 600 ارزیابی به کار گرفته شده است، از موفقیت آن در شرایط مختلف سخن گفت. این روش نه تنها در سوانح طبیعی مانند سیل پاکستان، بلکه در شرایط پیچیده‌تر مانند جنگ اوکراین نیز به کار گرفته شده است. در این موارد، علاوه بر ارزیابی خسارات فیزیکی، به آسیب‌های انسانی، معیشت پناهندگان و وضعیت حکمرانی نیز توجه می‌شود تا یک بستر علمی برای تأمین مالی و برنامه‌ریزی دولت فراهم آید.

وی در ادامه سخنانش، بر نقش محوری دولت‌ها در این فرآیند تأکید کرد و گفت: PDNA یک تمرین ملی است که مدیریت و مالکیت آن باید در دست دولت باشد. که این روش با رویکردی فراگیر، به جامعه مدنی، دانشگاهیان و بخش خصوصی نیز امکان مشارکت می‌دهد و با همکاری شرکای بین‌المللی مانند سازمان ملل و بانک جهانی، به دولت‌ها در تصمیم‌گیری‌های حیاتی برای بازسازی و ایجاد تاب‌آوری کمک می‌کند.

در ادامه این نشست کامبد امینی حسینی؛رئیس پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله به عنوان سخنران دیگر نشست از تهیه 19 جلد راهنمای بومی‌سازی شده برای ارزیابی خسارات و نیازسنجی پس از حوادث و سوانح خبر داد.

کامبد امینی حسینی با بیان اینکه کشور ایران در معرض مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت متعددی قرار دارد، بر لزوم ارزیابی دقیق و استاندارد خسارات پس از حوادث تأکید کرد و با اشاره به روش‌های سنتی و غیردقیق گذشته در برآورد خسارات، گفت: در گذشته، برآورد خسارات در استان‌ها بدون صحت‌سنجی دقیق انجام می‌شد و اغلب بر مبنای گزارش‌های غیرمستند بود.

امینی حسینی افزود: برای حل این مشکل، فرآیندی استاندارد تحت عنوان "نیازسنجی پس از رخداد سوانح" (PDNA) از سال 2008 در جهان طراحی شد و در سال 2015 به‌عنوان یک سند جهانی به تصویب رسید. که این فرآیند برای اولین بار در ایران، پس از سیلاب‌های سال 1398 و با درخواست سازمان برنامه و بودجه از دفتر توسعه سازمان ملل (UNDP)، به صورت استاندارد اجرایی شد.

به گفته این مقام مسئول، پژوهشگاه زلزله‌شناسی با همکاری دفتر UNDP تهران و نیویورک، ارزیابی خسارات را در 13 بخش مختلف از جمله مسکن، آموزش، میراث فرهنگی، و زیرساخت‌ها انجام داد که به دلیل عدم تطابق کامل راهنماهای بین‌المللی با شرایط بومی ایران، 19 جلد راهنمای ملی و بومی‌سازی شده برای ارزیابی نیازها تهیه شد که شامل چهار حوزه اصلی اجتماعی، تولید، زیرساخت و بین‌بخشی است.

رئیس پژوهشگاه زلزله‌شناسی با تأکید بر اهمیت داده‌های پایه، اظهار داشت: اولین گام در فرآیند PDNA، تهیه بانک‌های اطلاعاتی از وضعیت پیش از حادثه است. این کار به ما کمک می‌کند تا صحت‌سنجی خسارات به درستی انجام شود؛ به عنوان مثال اگر گزارشی از تلف شدن 3000 رأس گوسفند در منطقه‌ای منتشر شود، با داشتن اطلاعات پایه می‌توانیم آن را راستی‌آزمایی کنیم.

وی ادامه داد: این بانک‌های اطلاعاتی در 19 حوزه مختلف تهیه شده و شامل اطلاعاتی نظیر دارایی‌ها، نیروی شاغل و هزینه‌های ساخت‌وساز می‌شود. این داده‌ها به برنامه‌ریزی دقیق برای بازسازی و بازتوانی پس از حادثه کمک شایانی می‌کند.

امینی حسینی در ادامه صحبت‌های خود به تفاوت میان صدمات (Damages) و خسارات (Losses) در فرآیند ارزیابی اشاره کرد و گفت: صدمات شامل آسیب‌های مستقیم به ساختمان‌ها، زیرساخت‌ها، تأسیسات و تجهیزات است، اما خسارات به آسیب‌های ناشی از توقف تولید و افزایش هزینه‌ها اطلاق می‌شود.

وی با ذکر مثال زلزله بم، توضیح داد: با وجود اینکه شهرک صنعتی بم آسیب جدی ندید، اما به دلیل از دست رفتن نیروی کار، تولید در کارخانه‌ها تا یک یا دو سال متوقف شد که این توقف تولید به خودی خود خسارت محسوب می‌شود و در فرآیند PDNA مورد توجه قرار می‌گیرد.

دکتر امینی حسینی در ادامه ابراز امیدواری کرد که این راهنماها به مرحله اجرا رسیده و مورد استفاده تمام استان‌ها قرار گیرد.

دکتر کامبد امینی حسینی با بیان اینکه در فرایند استاندارد PDNA، علاوه بر صدمات (Damages)، به خسارات (Losses) نیز توجه می‌شود، گفت: خسارات به آسیب‌های ناشی از توقف تولید، افزایش هزینه‌ها و تغییر تقاضا اطلاق می‌شود. برای مثال، قطع برق یک کارخانه و استفاده از ژنراتور، هزینه‌های اضافی‌ای را به تولیدکننده تحمیل می‌کند که جزو خسارات محسوب می‌شود.

وی افزود: صدمات معمولاً در لحظه حادثه قابل سنجش هستند، اما خسارات ممکن است در طول زمان و به صورت سال به سال محاسبه شوند. به عنوان مثال، در زلزله بم، انبارهای نگهداری خرما به دلیل نبود تقاضا و عدم دسترسی، آسیب مستقیم ندیدند، اما به مرور زمان فاسد شدند که این نوع آسیب نیز در دسته خسارات جای می‌گیرد.

این مقام مسئول در ادامه به اهمیت پیامدهای بلندمدت و تأثیرات (Impacts) حوادث پرداخت و گفت: این پیامدها می‌توانند در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی تأثیرگذار باشند. مثلاً از بین رفتن یک کارخانه پتروشیمی به دلیل بمباران، علاوه بر صدمات فیزیکی و خسارات ناشی از توقف تولید، بر تولید ناخالص ملی (GDP) نیز تأثیر می‌گذارد و درآمد دولت از محل مالیات را کاهش می‌دهد.

امینی حسینی خاطرنشان کرد که پیامدهای اجتماعی نیز بسیار مهم هستند؛ چرا که ممکن است یک سانحه منجر به افزایش فقر، از دست رفتن معیشت مردم، نرسیدن به اهداف توسعه پایدار و افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی شود. کمی‌سازی و برآورد این پیامدها بسیار دشوار است و راهنماهای PDNA نیز هنوز در حال توسعه برای تعیین شاخص‌های دقیق این بخش هستند.

رئیس پژوهشگاه زلزله‌شناسی با اشاره به راهبردهای بازسازی و بازتوانی، بر لزوم ساخت «بهتر از قبل» تأکید کرد و گفت: بازسازی باید با رویکرد "Build Back Better" انجام شود؛ به این معنی که اگر منطقه‌ای پرخطر است، باید مکان بازسازی تغییر کند یا الگوی ساخت‌و‌ساز اصلاح شود تا در حوادث آتی آسیب نبیند.

وی در ادامه به اهمیت «نیازهای بازتوانی» اشاره کرد و افزود: مردم آسیب‌پذیر در حوادث، معیشت و کسب‌وکار خود را از دست می‌دهند و ممکن است دچار بدهی‌های بانکی شوند. فرآیند PDNA به این مسائل توجه کرده و علاوه بر تأمین هزینه‌های فیزیکی بازسازی، برای بازتوانی معیشت مردم نیز بودجه‌ای را در نظر می‌گیرد.

دکتر امینی حسینی در پایان صحبت‌های خود به نوآوری انجام شده در ایران برای تسهیل این فرآیند اشاره کرد و گفت: به دلیل اینکه فرآیند PDNA شامل تکمیل صدها جدول اطلاعاتی است و این امر به صورت دستی منجر به خطاهای انسانی می‌شود، ما با همکاری UNDP، یک اپلیکیشن اختصاصی برای جمع‌آوری داده‌ها طراحی کردیم.

وی افزود: این اپلیکیشن به کاربران اجازه می‌دهد تا اطلاعات مورد نیاز را به صورت آنلاین و میدانی وارد کنند و با تجمیع داده‌ها، میزان خسارات و نیازهای بازسازی و بازتوانی به راحتی مشخص شود. وی ابراز امیدواری کرد که این پروژه که در سطح شهرستان تهیه شده است، در آینده به سطح محلی نیز توسعه یابد و در حوادث بعدی مورد استفاده قرار گیرد.

در جمع بندی نشست فرزام پوراصغر سنگاچین؛رئیس گروه سابق توسعه پایدار امور برنامه‌ریزی، نظارت و آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه کشور بر لزوم تهیه نقشه‌های ریسک بلایا و تداوم فرآیند «نیازسنجی پس از رخداد سوانح» (PDNA) در ایران تأکید کرد.

فرزام پوراصغر سنگاچین با اشاره به سخنان دکتر امینی حسینی درباره فرآیند PDNA، گفت: این فرآیند به کشورها کمک می‌کند تا با استفاده از ظرفیت نهادهای بین‌المللی، خسارات و نیازهای پس از حوادث را به‌طور دقیق برآورد کنند.

وی با بیان اینکه اجرای موفق این طرح مستلزم توانمندسازی بدنه دولت است، به تجربه همکاری در سیل سال 1398 اشاره کرد و افزود: در آن زمان، اولین گزارش‌های PDNA برای خسارات سیل تهیه شد و دستورالعمل‌های متعددی برای بخش‌های آب، انرژی و خدمات تدوین گردید.

پوراصغر سنگاچین ضمن تأیید سخنان رئیس پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی درباره بومی‌سازی دستورالعمل‌ها، اظهار داشت: در حال حاضر، این دستورالعمل‌ها به دستگاه‌های اجرایی مرتبط، از جمله سازمان مدیریت بحران، ابلاغ شده و ابزار مهمی برای برآوردهای دقیق محسوب می‌شود تا بتوان برآوردهای واقع‌بینانه‌تری با توجه به محدودیت منابع داشت.

وی سه درخواست کلیدی شامل دسترسی عمومی به گزارش‌ها: تهیه نقشه‌های ریسک بلایا: تداوم همکاری با مجامع بین‌المللی را به عنوان درخواست‌های کلیدی برای تداوم این پروژه یاد کرد.

پوراصغر سنگاچین در پایان بر اهمیت تداوم این بحث‌ها با محوریت سازمان مدیریت بحران در استان‌ها تأکید کرد و افزود: این اقدام می‌تواند انگیزه لازم را در استانداری‌ها برای استفاده از این دستورالعمل‌ها ایجاد کند تا بتوانیم در مواجهه با چالش‌های اقلیمی پیش‌رو، منابع محدود خود را به بهینه‌ترین شکل ممکن تخصیص دهیم.