آداب و رسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران
آداب‌ورسوم شب یلدا در شهرهای مختلف ایران دارای تنوع فراوانی است که بررسی آنها می‌تواند اطلاعات جالبی از این آیین کهن باستانی به ما بدهد.
به گزارش آنا، شب یلدا آخرین شب پاییز و طولانی‌ترین شب سال محسوب می‌شود و جایگاه ویژه‌ای در آیین کهن باستانی ما دارد، مردم ایران زمین تا سپیده‌دم با انواع سرگرمی‌های مفرح در کنار خانواده، اقوام و آشنایان آخرین شب پاییزی را به دور سفره‌ای رنگارنگ از نوبرانه‌های پاییزی به خوشی سپری می‌کنند. این آیین کهن ایرانی در شهرهای مختلف با آداب و رسوم به‌خصوصی برگزار می‌شود.
*س_جشن «خدر نبی» در آذربایجان غربی_س*از قدیمی‌ترین رسم‌های استان آذربایجان غربی در شب یلدا برگزاری جشن «خدر نبی» است که ریشه در باور ایرانیان باستان دارد و خاطرات آن هنوز در ذهن مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها ماندگار است. در این جشن، جوانان دم بخت هر روستا خوراکی‌هایی نظیر تخم هندوانه، ذرت، گندم، نخود و خربزه از منازل اهالی روستا جمع می‌کردند و پس از پختن و خشک کردن، همراه نمک در هاون می‌کوبیدند که در اصطلاح محلی قاووت نامیده می‌شود. آن‌هابه اندازه هفت ناخن از آن را زیر زبان خود گذاشته و می‌خوابیدند، خواب‌هایی که می‌دیدند توسط بزرگ‌ترها تعبیر می‌شد، همچنین دختران دم بخت از حبوبات جمع‌آوری شده آش پخته و بین همسایه‌ها تقسیم می‌کردند، در واقع نوعی نذر برای بخت‌گشایی بوده است.
با تغییرات فرهنگی و اجتماعی، برگزاری این گونه مراسم با تغییر همراه بوده اما اساس و پایه آنها ثابت مانده است، امروزه در شب یلدا جوان‌ترها در منزل پدر و مادر جمع شده و با خوردن هندوانه، انواع حلوا، آجیل، پشمک، این شب را جشن می‌گیرند. اگر خانواده‌ای تازه عروس داشته باشد با خرید یک قطعه طلا، یک دست لباس و شیرینی به منزل او رفته و اجازه تازه عروس را از پدر و مادرش می‌گیرند تا در مراسم شب بلند سال به منزل داماد برود. همچنین اگر خانواده‌ای دختر تازه عروس داشته باشد که در طول این سال به خانه بخت رفته باشد معمولا دو سه روز قبل از شب یلدا هدیه و تنقلات به همراه نان محلی پخته شده را آماده کرده و به منزل داماد می‌فرستند.
*س_برپا کردن کرسی در آذربایجان شرقی_س*شب یلدا در میان اقوام آذری به «چیلله گجه سی» معروف است. در گذشته با مراسم ویژه‌ای همراه بود اما امروزه دیگر این نوع رسوم کم‌رنگ‌تر شده است. در شب چله خانواده‌ها کرسی را در منزلشان بر پا می‌کردند و از اقوام و آشنایان دعوت می‌کردند تا به دور هم جمع شده و به خواندن داستان، تاپماجالارا (معما) یا بایاتیلار (دوبیتی‌های آذری) می‌پرداختند، علاوه بر آن، برگزاری مسابقاتی همچون تیراندازی، اسب‌سواری و غیره از جمله مراسمات چله محسوب می‌شد.
اکثر مردم استان آذربایجان‌شرقی در شب یلدا چیلله قارپیزی (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن آن، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و سردی زمستان را حس نمی‌کنند. آنها در این شب برنج، مرغ و آش شیر پخته خورده و بعد از شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو و انواع میوه‌های پاییزی میل می‌کنند.
*س_«چله زری» و «عمو چله» در استان اصفهان_س*آیین و رسوم خاصی در اصفهان وجود دارد که در حال حاضر نیز پا برجا هستند، آنها بر این باورند که چله در ایران به دو بخش چله بزرگ (از اول دی تا دهم بهمن‌ماه) و کوچک (از دهم بهمن تا سی بهمن‌ماه)، تقسیم شده است. شب بلند سال در این استان به نام «چله زری» (مونث) نام‌گذاری شده و در شهرها و مناطق مختلف با رسم و رسومات این شب به عمو چله (مذکر) معروف است. این شب شامل جنسیت شده زیرا که از اول ازل اشیا و جانداران دارای جنسیت هستند. مردم اصفهان دو شب را با نام شب چله برگزار می‌کنند که این شب‌ها با حضور گرم خانواده‌ها برگزار می‌شود. آنها سفره‌ای را با نام شب چله آماده می‌کنند که در آن هندوانه را به دلیل کروی بودنش سمبل خورشید
می‌دانند. یکی دیگر از خوراکی‌های این سفره «چلسمه» است که در زمان قدیم به آجیل و تنقلاتی مثل گندم، شاهدونه و غیره گفته می‌شد.
*س_رسم «کاسه بهره» در استان کهگیلویه و بویر احمد_س*در استان کهگیلویه و بویر احمد شب یلدا همه بستگان و آشنایان دور هم جمع می‌شوند تا کهن‌سال‌ترین فرد جمع برای آنها متیل (قصه افسانه‌ای که از حفظ گفته می‌شود)، بخواند. آنها برای اینکه زمستان پر بارشی داشته باشند، آش‌های محلی مانند «دووا» و شیر برنج می‌پزند. مردم این استان در این شب رسمی به اسم «کاسه بهره» دارند و برای همسایه‌های فقیر غذا می‌برند. غذای معروف و سنتی شب یلدا آنها آش کارده، شله ماش و شله بادام است.
اصلی‌ترین میوه شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد،«انار» است، اما در سال‌های اخیر هندوانه نیز به سفره مردم این خطه راه یافته است. گذشتگان معتقد بودند که انار مایه برکت و باروری است و این تفسیر را به دلیل دانه‌های زیاد و همچنین رنگ قرمزی که دارد، نماد خورشید و شادی می‌دانستند.
*س_«چله شو» در استان مازندران_س*شب یلدا یا به زبان محلی «چله شو» در مازندران آیین و رسوم خاصی دارد. تدارکات این شب مهم از چند روز قبل آغاز می‌شود و در آخرین روز ماه پاییز با خانه‌تکانی، دانه کردن انار و پاک کردن برنج برای شام شب ادامه پیدا می‌کند.
مراسم این شب در شهرهای استان مازندران آن‌قدر مهم است که برای مثال اگر خانواده‌ای در این شب تدارکی برای شام نداشته باشد، آن را امری بدشگون می‌دانند.
یکی دیگر از آداب و رسوم شب یلدا این است که حتما در این شب بلند سال سبزی پلو همراه با مرغ، اردک یا ماهی بخورند و با خوردن این غذا به استقبال زمستان بروند. در گذشته زنان از چند روز قبل از شب یلدا به صحرا می‌رفتند تا
با دستان خودشان سبزی‌های مخصوص سبزی پلو شام شب یلدا را بچینند و آماده کنند. فسنجان با مرغ یا اردک و نیز کوکو سبزی هم یکی‌دیگر از غذاهای مخصوص مهمانی این شب در اغلب شهرها و روستاهای مازندران است.
*س_حکایت «حسین کرد شبستری» در استان کرمانشاه_س*شب یلدا یا همان شب چله در استان کرمانشاه یکی از آیین‌های مهم به شمار می‌رود و در میان مردم این شهر جایگاه ویژه‌ای دارد. آنها شب بلند سال را بیدار مانده و با قصه‌گویی، شعرخوانی، فال گرفتن، آجیل خوردن و غیره، همدردی و همراهی خود را به مادر جهان در تولد خورشید نشان دهند.
در این شب با خوراکی‌های مختلفی از جمله مشکل‌گشا، آجیل، کاک، راحت‌الحلقوم، نان برنجی و شیرینی محلی نان پنجره‌ای از مهمانان پذیرایی می‌شود و در این میان میوه‌هایی همانند انار، هندوانه، لیمو زرد و سیب سرخ که همگی نمادی از خورشید هستند، می‌خورند. قصه‌هایی از عشق جاودانه «فرهاد و شیرین»، «رستم و سهراب» و اشعاری زیبا از «شامی کرمانشاهی» و حکایت «حسین کرد شبستری» گرمی بخش محافل شب یلدا در استان کرمانشاه است.
*س_«شه وی چله» در استان کردستان_س*شب یلدا را در کردستان «شه وی چله» یا «شه‌و زمسان» (شب زمستان) می‌نامند. شبی که پیش از فرارسیدن‌اش، هیجان و شور خاصی را در میان مردم برمی‌انگیزد. در این شب خانواده‌ها با هماهنگی قبلی گرد هم جمع می‌شوند به صورتی که معمولا یک هفته قبل آن مشخص می‌شود که شب چله این سال در خانه چه کسی جمع شوند.
دور کرسی نشینی در این استان معمولا از شب یلدا، نخستین شب زمستان، شروع می‌شد و تا پایان چله بزرگ و در برخی خانواده‌ها تا پایان چله کوچک، ادامه داشت. اعضای خانواده از کوچک و بزرگ، دور کرسی که روی آن را میوه و آجیل پوشانده بود، می‌نشستند. آنها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی را که از روستای «سراب قامیش» تهیه می‌شود را در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب کالک تورش (خربزه ترش) داشته باشند. همچنین چند ماه قبل از زمستان، خوشه‌های انگور را در زیرزمین یا در سایه، نخ کرده و از سقف آویزان می‌کنند که به آن «آنو» (با نون مفخم)، می‌گویند. غذای این شب عموما دلمه برگ مو و کلم است که گوشت را لابه‌لای آن می‌گذارند. سفره شب چله علاوه بر دلمه، شامل رب انار و شیره انگور، دوغ، ماست، روغن و کره محلی، پیاز و خربزه ترش، است. امروزه در کنار دلمه برگ مو و کلم، دلمه فلفل سبز و بادمجان نیز تهیه می‌شود.
*س_«نقل‌اندازی» در استان گلستان_س*جوانان گلستان در شب یلدا به خانه پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها رفته و ضمن دورهم‌نشینی و خواندن دیوان حافظ، شاهنامه و «نقل‌اندازی» (داستان‌های شفاهی)، تنقلات و میوه‌های پاییزی، باغی و جنگلی از قبیل هندوانه، انار، لیمو و پرتقال، ولیک، کندس و شیرینی‌هایی همچون «مت» و «کسمک» می‌خورند. چنگالی (نان و روغن و شکر)، گندم بریان، شیرنک وچولی، قلیفی، کماچ، تجگی، خرمالندو، تخمه هندوانه تفت داده از دیگر خوردنی‌های سفره یلدا در بین این قوم است. آنها معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی‌ها است. از سوی دیگر جشن یلدا در استان گلستان علاوه بر اینکه بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن اعضای خانواده و صله‌رحم است موجب رفع کدورت‌های احتمالی برخی از خویشاوندان نیز می‌شود.
*س_مراسم «کف‌زنی» در خراسان جنوبی_س*در استان خراسان جنوبی مراسمی به نام «کف‌زنی» در شب یلدا برگزار می‌شود. در این مراسم ریشه گیاهی به اسم چوبک را در آب خیس می‌کنند و بعد از اینکه چند بار جوشید، داخل ظرف بزرگ سفالی به اسم تغار می‌ریزند، جوانان و مردان طایفه با دسته چوب‌های نازک درخت انار به اسم دسته گز، مایع را هم زده تا به حالت کف در آید. جوانان هم قبل از اینکه کف را برای خوردن آماده کنند با مالیدن آن به سرو صورت همدیگر شادی می‌کنند. در آخر کف به دست آمده را با شیره و شکر مخلوط کرده و نهایتا با پسته و مغز گردو تزیین شده و برای پذیرایی مهمانان به‌کار می‌برند.
این شب بلند سال با قصه‌گویی و حافظ‌خوانی توسط بزرگان فامیل، بازی گل یا پوچ، لطیفه‌گویی، بیان خاطرات در این شب تا سحرگاه ادامه داشته و با نیایش به درگاه خداوند، طلب سلامتی برای حاضران، رزق حلال، آرزوی بارش مطلوب در زمستان و کشت خوب در بهار به پایان می‌رسد.
*س_بردن «شب چره» در استان قزوین_س*شب یلدا در استان قزوین آداب و رسوم خاصی دارد. اهالی این شهر به دیدار بزرگترهای فامیل رفته و برایشان میوه‌های سرخ‌رنگ خشک شده که «شب چره» نام دارند، می‌برند زیرا که این کار از نظر آنها شگون دارد. مردم قزوین در این شب با درست کردن سبزی پلو با ماهی و خوردن انار، هندوانه و تنقلات مختلف همچون باسلق، گردو، تخمه شور، انجیر خشک، کشمش و آجیل مشکل‌گشا شب طولانی خود را به اولین صبح زمستانی گره می‌زنند.
در این استان مغز گردو را با کشمش مخلوط کرده یا برخی پسته را شور کرده و می‌خورند، برخی نیز آرد نخودچی یا گندم شاهدانه را در سینی‌های پذیرایی می‌گذارند. حافظ‌خوانی و گرفتن فال در شب چله از دیگر رسوم مردم این استان است.
*س_خاطرات کهن ایران زمین در استان مرکزی_س*در استان مرکزی نیز آداب و رسوم جالبی وجود دارد. در این شهر خانواده‌ها به دور کرسی نشسته و انواع تنقلات و میوه‌ها همچون انگور، هندوانه، نخودچی و کشمش، تخمه و خرما روی سینی‌های قدیمی مسی چیده و میل می‌کنند.
ریش سفیدان و بزرگترهای فامیل به غیر از خواندن اشعار سعدی، حافظ و فردوسی، داستان‌ها و خاطرات کهن ایران زمین را برای اهل خانواده نقل می‌کنند. در شب بلند سال، بازی‌هایی همچون «پر یا پوچ»، «دزد بازی» و «مشاعره» با مشارکت همه اعضای خانواده انجام می‌شده، این رسومات تا سال گذشته نیز در شهر اراک و سایر مناطق استان مرکزی به شکلی فراگیر وجود داشته است.