آسیب جنگل‌های بلوط، ایجاد خطر برای معیشت نیمی از مردم منطقه

جنگل های بلوط زاگرس از منابع ارزشمند طبیعی در مناطق غرب کشور به حساب می آید که امروز حال خوبی ندارد و معیشت بیش از 50 درصد مردم منطقه را با خطر روبرو کرده است.

در گفت و گوی قبلی که با نقی شعبانیان، معاونت امور جنگل در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در رابطه با جنگل‌های بلوط زاگرس داشتیم، به سراغ موضوعات مختلف مرتبط با خط سبز غرب کشور رفتیم.

اهمیت جنگل‌های بلوط زاگرس برای هرکسی که مقداری با محیط زیست آشنا باشد پوشیده نیست. متأسفانه این منبع طبیعی ارزشمند در وضعیت خوبی قرار ندارد و عوامل مختلفی این زیست بوم را به خطر انداخته است.

مجدد به سراغ نقی شعبانیان رفتیم تا درباره سایر چالش‌های زیست بوم زاگرس گفت‌وگو کنیم.

با توجه به عملکرد سازمان منابع طبیعی در محلول پاشی درختان، نقدهای بسیاری از شما می‌کنند. آیا نقدپذیر هستید؟

گاهی اوقات برای کنترل آفات در جنگل اقدام به محلول پاشی با ترکیبات بیولوژیکی می‌شود. اما تصمیم برای محلول پاشی و مسائل فنی آن که در چه زمانی و چگونه در جنگل صورت گیرد، بر اساس نظر یک مسئول در سازمان نمی‌باشد؛ بلکه به دلیل حساسیت این زیست بوم‌های جنگلی با ارزش، کمیته‌های تخصصی در ستاد سازمان و همچنین در ادارات کل منابع طبیعی در استان‌ها متشکل از افراد متخصص در زمینه‌های مختلف وجود دارند و نظر کارشناسی این کمیته‌ها برای اقدام به محلول پاشی و مسائل فنی آن برای مسئولین سازمان مهم است.

با توجه به اینکه نظرات و دیدگاه‌های مختلفی در خصوص محلول پاشی در جنگل‌ها برای کنترل آفات وجود دارد، لذا طبیعی است که سازمان با انتقادات زیادی روبرو باشد. گروهی کاملاً مخالف محلول پاشی هستند و گروه دیگر معتقد به محلول پاشی در سطح گسترده هستند؛ اما تصمیم سازمان بر اساس نظر کمیته‌های تخصصی خواهد بود. البته که ما این نقدها را می‌پذیریم و معتقدیم که وجود این نقدها باعث پیشرفت خواهد شد. در واقع خوشحالیم که امروزه شاهد این هستیم که مردم عزیز ما به مرحله‌ای از درک منابع طبیعی رسیدند که از ما جلوتر بوده و در این زمینه دغدغه دارند.

مطالبه گری این عزیزان نشان می‌دهد منابع طبیعی محیط زیست برای مردم مهم است و نشان از درک مردم درباره جنگل دارد. از طرفی باعث می‌شود تا ما با حساسیت و تلاش بیشتری برای حفظ و توسعه این اکوسیستم‌های با ارزش اقدام کنیم.

کدام دستگاه‌ها وظیفه حراست از حیات زیستی جنگل‌های بلوط را دارند؟

سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری متولی حفظ و حراست از منابع طبیعی کشور است ولی امروزه این سازمان برای حفظ منابع طبیعی نیاز به همکاری جدی سایر دستگاه‌ها از قبیل سازمان محیط زیست و مؤسسات تحقیقاتی و آموزشی کشور، دستگاه قضائی کشور و نیروی انتظامی دارد. سازمان منابع طبیعی باید برای حفظ و توسعه و احیای زیست بوم‌های طبیعی کشور برنامه مشخصی داشته باشد.

من اطمینان دارم که سازمان منابع طبیعی کشور با توجه به ظرفیت‌های علمی و اجرایی که دارد توان برنامه ریزی درست برای نجات زیست بوم‌های طبیعی کشور را دارد ولی برای این کار اعتبار لازم و همکاری سایر سازمان‌ها و مشارکت مردم ضروری است. باید تاکید کنم که مدیریت پایدار جنگل‌ها بدون مشارکت واقعی و اصولی مردم به طوری که منافع مردم در حفظ و احیای جنگل‌ها دیده شود امکان پذیر نیست.

آیا خود مردم منطقه مانع اجرایی شدن طرح‌های مدیریت جنگل‌ها هستند؟

مشکلات اقتصادی و اجتماعی مردم در مناطق زاگرسی باعث می‌شود که بسیاری از برنامه‌ها قابل پیاده سازی نباشد. به طور مثال مردمی که امکانات گرمایی و درآمد کافی ندارند، در زمستان معمولاً برای گرم کردن خودشان به چوب نیاز دارند. از اینها نمی‌توان توقع داشت که دغدغه برای جنگل داشته باشند.

اگر واقعاً دنبال تغییر هستیم و می‌خواهیم جنگل‌ها را حفظ کنیم باید این مسائل را ببینیم و کارهای زیربنایی انجام دهیم و مشکلات و نیازهای اولیه و ابتدایی مردم مناطق جنگل نشین را حل کنیم. پس ما باید علاوه بر کارهای کوتاه مدت به دنبال برنامه‌ها و اهداف میان مدت و بلند مدت نیز باشیم.

سازمان منابع طبیعی به دنبال تهیه چشم اندازی و برنامه راهبردی کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت 30 ساله برای جنگل‌های کشور هست. در همین خصوص جلسه‌ای امروز با متخصصین مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور از جمله ریاست محترم مؤسسه، معاونت محترم پژوهشی و مسئولین بخش‌های مختلف مؤسسه داشتیم تا ضمن استفاده از تجربیات آنها یک چشم انداز و برنامه خوبی برای منابع طبیعی کشور تهیه کنیم. چرا که ما دیگر فرصت آزمون و خطا نداریم ما باید برنامه و مسیر خودمان را برای مدیریت درست منابع طبیعی کشور به درستی مشخص کنیم.

هفته جاری هفته تشکل‌های مردمی و مشارکت‌های اجتماعی است. شما هم از طرحی اسم بردید که نقش پررنگ مردم را نشان می‌داد. در مورد طرح بیشتر توضیح دهید.

امروزه در همه دنیا از جمله در ایران یک فرصت بسیار خوبی تحت عنوان تشکل‌های مردمی در حال شکل گیری است. سازمان منابع طبیعی باید با برنامه ریزی درست، فعالیت تشکل‌های مردمی را جهت دار و هدفمند کند. این تشکل‌ها در زمینه‌های مختلف از اجرا تا آموزش، می‌توانند به ما کمک کنند؛ اما با توجه به حساسیت زیست بوم‌های منابع طبیعی هر گونه فعالیت بدون پشتوانه علمی می‌تواند به طبیعت آسیب بزند.

لذا ما معتقدیم باید به عنوان مشاور در کنا تشکل‌ها قرار بگیریم. خوشبختانه تشکل‌های مردمی امروز در کشور ما پای کار هستند و نقش خودشان را به خوبی ایفا می‌کنند. ولی از لحاظ تخصصی لازم است که ما در کنار آنها قرار بگیریم تا خطا حداقل شود. به طور مثال یکی از فعالیت‌هایی که تشکل‌ها به آن علاقه دارند کاشت انواع گونه‌های جنگلی است. این عشق و علاقه و تلاش مردم برای کاشت نهال خیلی خوب و یک فرصت مناسبی است؛ اما اگر در همین اکوسیستم زاگرس گونه ناسازگار و نامناسبی کاشته شود نه تنها مفید نخواهد بود بلکه می‌توانند مضر و آسیب زا هم باشد.

کمک شما به تشکل‌ها تحت مشاوره چگونه است؟

بر اساس نتایج تحقیقات ما می‌دانیم که چه گونه‌هایی برای هر منطقه مناسب است و یا چه گونه‌هایی نسبت به آتش سوزی مقاوم‌تر هستند و یا اینکه چه گونه‌هایی نیاز به آب کمتری دارند. لذا کارشناسان سازمان در این زمینه‌ها می‌توانند به تشکل‌های مردمی کمک کنند.

در سال گذشته پویشی در سازمان منابع طبیعی تحت عنوان «پویش بذر کاری و نهال کاری در زاگرس» شکل گرفت. این پویش با استقبال خوب مردم روبرو شد و سازمان این پویش را به عنوان یک فرصتی برای احیا و توسعه جنگل‌های زاگرس می‌داند ولی با این حال نیاز به آسیب شناسی دارد.

انتخاب گونه مناسب در جنگل کاری خیلی مهم است و من توصیه می‌کنم کسانی که اطلاعات کافی در این زمینه ندارند از گونه‌های بومی منطقه استفاده کنند و همانند طبیعت عمل کنند؛ زیرا این روش با حداقل اشتباه در انتخاب گونه همراه خواهد بود.

مثال دیگری که می‌توانم بزنم فاصله کشت است. در واقع هر منطقه توان اکولوژیکی متفاوت دارد. فاصله‌ای که ما در شمال کشت می‌کنیم نمی‌توانیم با همان مقدار در غرب کشت کنیم. این وظیفه ماست که از لحاظ فنی بیایم به تشکل‌ها اطلاعات و مشاوره فنی دهیم و بتوانیم دست در دست هم ایرانی سرسبز داشته باشیم.

چند درصد نابودی جنگل‌های بلوط به خاطر آتش سوزی است و از این مقدار چند درصد به صورت طبیعی و چند درصد عامل انسانی دارد؟

من الان آمار دقیقی ندارم؛ اما متأسفانه ما سالانه شاهد آتش سوزی‌های بسیاری به خصوص در مناطق زاگرس هستیم. خوشبختانه آمارها از چند سال گذشته تا به امروز یک روند کاهشی قابل توجهی را نشان می‌دهد و آمار آتش سوزی‌ها کاهش یافته است.

این اتفاق به دو دلیل می‌تواند باشد یکی اینکه امکانات و تجهیزات سازمان برای پایش و اطفا حریق نسبت به سال‌های گذشته بیشتر شده است و دلیل دیگری که خیلی امیدوار کننده و مهم است ارتقا سطح فرهنگ منابع طبیعی در بین مردم هست.

حفظ منابع طبیعی کشور بدون توجه به ارتقا فرهنگ منابع طبیعی مردم امکان پذیر نیست. مقام معظم رهبری در سال 1378 در این رابطه جمله‌ای بسیار زیبایی دارند که می‌فرمایند «فرهنگ منابع طبیعی باید به معارف عمومی تبدیل شود» و این جمله چقدر دقیق و مهم است. ولی متأسفانه کم‌کاری‌هایی صورت گرفت. با این حال این اتفاق با تأخیر در حال جا افتادن است.

آموزش مردم محلی در حفظ و نگهداری این جنگل‌ها چقدر مؤثر بوده و چه مقدار اجرایی شده است؟

قطعاً آموزش مردم محلی در راستای ارتقا فرهنگ منابع طبیعی و دانش فنی برای حفظ منابع طبیعی بسیار مهم و مؤثر است. کشورهایی که به این موضوع توجه کردند امروز در حفظ منابع طبیعی با مشکلات کمتری روبرو هستند.

یکی از اقداماتی که سازمان منابع طبیعی در جهت ارتقا فرهنگ منابع طبیعی انجام داد طرح «همیاران طبیعت» است. این کار در راستای مردمی سازی آموزش انجام شده است. بیش از 180 هزار نفر عضو طرح همیار طبیعت هستند که در زمینه‌های مختلف فرهنگی، آموزشی و اجرایی فعالیت دارند.

مردم باید ارزش جنگل و درختان را بدانند. همین درختان بلوط زاگرس گاهاً بین 500 تا 1000 سال طول کشیده است تا به این شکل در آمده اند. اگر این دانش و آگاهی در عموم نباشد به راحتی آن درخت را قطع خواهند کرد. یا مثلاً نهالی که در شرایط سخت استقرار پیدا کرده به راحتی توسط مردم از بین می‌رود و اگر بدانند این نهال چقدر برای طبیعت مفید است، هرگز همچین کاری نخواهند کرد.

در سازمان منابع طبیعی بخشی به عنوان ترویج و آموزش منابع طبیعی وجود دارد که متولی آموزش و ترویج دانش فنی و فرهنگ منابع طبیعی است.

در بحث ارتقای فرهنگ باید از متخصصین بهره مند شویم. اگر ما فرهنگ منابع طبیعی را ارتقا دهیم گام بلندی در حفظ و نگهداری منابع طبیعی برداشته‌ایم.

مشارکت سازمان منابع طبیعی و سازمان محیط زیست در بحث جنگل‌های بلوط چقدر است و کجاها تداخل وظیفه باعث کند شدن اقدامات می‌شود؟

این دو سازمان در کنار هم در حفظ بستر حیات نقش مهمی دارند. البته من معتقدم ما نباید امروزه منابع طبیعی را به صورت جدا متعلق به یک سازمان خاص ببینیم که حفظ آن به عهده یک دستگاه خاص باشد بلکه تمامی دستگاه‌ها از قبیل رسانه ملی، آموزش و پرورش، وزارت علوم و وزارت بهداشت و غیره همگی در حفظ بستر حیات نقش مهمی دارند.

تقسیم وظایفی برای این دو سازمان صورت گرفته است. سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور متولی حفظ مالکیت، جلوگیری از تجاوز به عرصه‌های منابع طبیعی، تهیه و اجرای طرح‌های فنی و مدیریتی برای عرصه‌های منابع طبیعی است. از طرف دیگر سازمان حفاظت محیط زیست کشور متولی مدیریت حیات وحش در طبیعت، مدیریت و کنترل آلودگی آب و خاک و هوا در کشور می‌باشد.

قطع درختان در منطقه افزایش پیدا کرده است. چه مقدار از این اتفاق به خاطر معیشت مردم آن منطقه است؟

متأسفانه قطع درختان موضوعی است که واقعیت دارد و نمی‌توانیم منکر آن شویم. این قطع درختان یک مقدار توسط خود مردم منطقه و یک سری هم توسط سودجویانی که حتی ممکن است دغدغه امرار معاش نداشته باشند، صورت می‌گیرد.

قطع درختانی که توسط مردم محلی صورت می‌گیرد به خاطر مشکلات اقتصادی و اجتماعی منطقه است. مثلاً برای گرفتن زغال و سوزاندن آن تصمیم به قطع درختان می‌گیرند. باید برای معیشت مردم فکری کرد تا علاوه بر کمک به آنها از قطع درختان جلوگیری کنیم. مثلاً تبدیل دامداری سنتی به دامداری نیمه صنعتی می‌تواند بخشی از این مشکلات را حل کند. همراه با برنامه ریزی با دستگاه‌های مختلف برای بالا رفتن سطح درآمد مردم می‌توانیم شاهد این باشیم که مشکلات معیشتی، باعث قطع درختان نشود.

اما بحث قاچاق چوب که وجود دارد به خاطر گرانی چوب است. چوب در حال حاضر بسیار گران است و متقاضی زیادی هم دارد. به همین منظور حفاظت از آن نیز کار سختی است. ما باید قیمت چوب را در کشور متعادل کنیم. در این رابطه سازمان منابع طبیعی در حال برنامه ریزی است تا ضمن توسعه زراعت چوب در کشور برای واردات چوب و همچنین زراعت چوب در کشورهای همسایه مثل روسیه برنامه ریزی کنیم. امیدواریم با این برنامه‌ها بتوانیم قیمت چوب را در کشور کنترل کنیم تا بتوانیم قطع درختان به وسیله افراد سودجو را کاهش دهیم.