از «سرطان» بترسیم یا نترسیم؟
سرطان به عنوان یکی از بیماری‌های آزار دهنده و طاقت فرسا در جوامع مختلف است، اما می‌توان با رعایت برخی نکات بهداشتی و تغذیه‌ای تا حدودی از ابتلا به آن جلوگیری کرد.
به گزارش مشرق، هر روز لاغر و ضعیف می‌شود و بی حالی و رنگ پریدگی، برنامه روزانه و خسته کننده اوست. مطب پزشکان زیادی را به خود دیده و هر کدام احتمال ابتلا به یک بیماری را برای مسعود می‌دادند؛ یکی ناراحتی معده، دیگری کم خونی و آن یکی مشکل عصبی و خلاصه... تا اینکه متخصص خون و آنکولوژی با انجام آزمایش‌های مختلف نام بیماریش را «سرطان» گذاشت.
همان بیماری که وقتی می‌شنوی، اولین تصویر شکل گرفته در ذهنت، مرگ و پایان سریع زندگی است؛ بیماری که از قدیم به عنوان بیماری صعب العلاج در اذهان مردم جا گرفته و شنیدن یا مواجه شدن هرکس با آن، همچون پتک سهمگینی است که بر جسم و روح فرد وارد شده و فرد را زمین‌گیر می‌کند.
امروز چهارم فوریه برابر با 15 بهمن، در سراسر دنیا به عنوان روز جهانی «سرطان» نام گذاری شده است.
«سرطان» بیماری است که به عنوان یکی از مهلک‌ترین بیماری‌های حال حاضر در جهان شناخته می‌شود و علی رغم پیشرفت‌های بسیار زیاد در راه شناسایی و درمان آن، هنوز قربانیان زیادی در سراسر جهان می‌گیرد.
جسم انسان از میلیونها سلول تشکیل شده است که در کنار هم، بافت‌هایی مانند ماهیچه‌ها، استخوان و پوست را می‌سازند. اغلب سلولهای طبیعی بدن در پاسخ به تحریکاتی که از داخل و خارج بدن به آنها وارد می‌شود، رشد و تولید مثل می‌کنند و در نهایت می‌میرند.
*نحوه پیدایش سرطان
اگر این فرآیند در مسیر تعادل و صحیح خود اتفاق بیفتد، بدن سالم می‌ماند و عملکرد طبیعی خود را حفظ می‌کند، اما مشکلات زمانی شروع می‌شود که یک سلول طبیعی دچار "جهش" یا تغییر شده و به سلول سرطانی تبدیل می‌شود.
یک سلول طبیعی ممکن است بدون هیچ دلیل واضحی به یک سلول سرطانی تبدیل شود، اما در اغلب موارد، تبدیل در اثر مواجهه مکرر با مواد سرطانزاست.
*بدخیم شدن سرطان
وقتی سلول «جهش یافته» تقسیم می‌شود، به 2 سلول جدید "جهش یافته" تبدیل شده و این فرآیند به همین ترتیب ادامه می‌یابد تا همان یک سلول، به توده‌ای از سلولها که «تومور» نامیده شده، تبدیل می‌شود.
گاهی این تومورها، خوش خیم بوده و رشد نمی‌کنند، اما در صورتی که سلولهای تومور رشد کرده و تقسیم شوند، سلولهای طبیعی اطراف خود را از بین ببرند و به نقاط دیگر بدن هم دست‌اندازی کنند، تومور بدخیم محسوب می‌شود.
*انواع سرطانها
سرطانها به سه دسته عمده تقسیم می‌شوند: کارسینوم: شامل سرطان‌هایی می‌شود که از سلول‌هایی که سازنده پوست هستند، ایجاد می‌شود
سارکوم: این دسته سرطان‌هایی هستند که از بافت همبند مثل غضروف، استخوان و ماهیچه منشاء می‌گیرند. از این رو سرطان استخوان یا سرطان ماهیچه را در هر نقطه از بدن سارکوم می‌گویند.
لوسمی و لنفوم‌ها: شامل سرطان‌هایی است که از سلولهای تشکیل دهنده خون و سلولهای ایمنی منشاء می‌گیرند.
* عوامل موثر در پیشگیری از سرطانها
عدم استفاده از دخانیات، صرف غذاهایی که به صورت آب‌پز تهیه شده و پرهیز از مصرف فست فودها ، عدم استفاده از غذاهایی که آثار سوختگی در آنها نمایان است، استفاده از سبزیجات و انواع میوه‌ها و استفاده کمتر از گوشت قرمز و رعایت کامل امور بهداشتی؛ از جمله عوامل مهم در پیشگیری از سرطانهاست؛ ضمن اینکه عدم تحرک، استرس و سبک غذایی ناسالم نیز از دیگر عوامل ابتلا به سرطان به شمار می‌رود؛ بنابراین با فعالیت فیزیکی و استفاده از مواد غذایی سالم می‌توان ریسک ابتلا به این بیماری را کاهش داد.
همچنین چاقی یکی از عواملی است که شانس ابتلا به انواع سرطان ها را بیشتر می‌کند؛ بنابراین جوامع ماشینی امروز بیشتر از سایر جوامع درگیر سرطان شده‌اند.
علی قنبری مطلق، رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت گفت:به طور کلی بیشتر سلولهای بدن بعد از یک دوره مشخص از سیکل زندگی خود از بین می‌رود و با سلولهای جدیدی جایگزین می‌شود. در اثر عوامل محیطی و ارثی تغییراتی در ژن‌ها ایجاد می‌شود که ژن‌هایی که مسؤول مرگ خود به خودی ژن‌ها هستند آسیب دیده و در نتیجه سلول که منشأ سرطان است، به شکل از هم گسیخته‌ای به رشد خود ادامه می‌دهد و از بین نمی‌رود؛ بنابراین سرطان یعنی رشد مهارت نشده سلولها ناشی از آسیب به مرگ خود به خودی سلولهای طبیعی است.
وی ادامه داد: در بدن به طور طبیعی ژن‌هایی هستند که ژن‌های محافظ‌کننده در برابر سرطان بوده که به آنها ژن‌های مهارکننده سرطان می‌گویند؛ ضمن اینکه یکسری ژن‌هایی به نام ژن‌های ایجاد کننده سرطان نیز در بدن وجود دارد.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت افزود: در بدن محیط سلولی‌در معرض آسیب‌های مختلف است؛ این آسیب‌ها می‌تواند برای نمونه به خاطر غذای نامناسب و وجود رادیکال‌های آزاد در غذاهایی مانند غذاهای سرخ‌کردنی یا برخی مواد غذایی که رادیکال‌ها وجود دارند باشد؛ در نتیجه به محیط سالم سلول آسیب می‌رساند و وقتی این محیط آسیب می‌بیند، ژن‌های ایجاد کننده سرطان فعال و ژن‌های مهارکننده آن به خوبی عمل نمی‌کنند و سلول مستعد سرطان می‌شود.
قنبری مطلق بیان داشت: به طور کلی راهی که در نهایت سبب بروز سرطان می‌شود مشترک بوده اما عوامل ایجادکننده متفاوت است. سلولهای بدن به طور طبیعی در معرض آسیب‌های محیطی هستند. علت اینکه سلولها در سن پایین‌تر دچار سرطان می‌شوند، این است که آن ژن‌هایی که باعث ایجاد سرطان شده در بدن فرد فعال‌تر است؛ در نتیجه این ژن‌ها در سنین پایین‌تری ایجاد سرطان می‌کند.
وی اضافه کرد: اگر عملکرد سیستم دفاعی بدن مناسب باشد تا سنی که این عملکرد مناسب است فرد دچار سرطان نمی‌شود اما وقتی زمینه ژنتیکی فرد را مستعد کند، این فرد زودتر مبتلا به سرطان می‌شود؛ بنابراین زمینه‌ها مشترک است اما عوامل ارثی در ایجاد سرطان در کودکان بیشتر نقش دارد.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت یادآور شد: حدود 25 تا 30 درصد سرطانها نسبت خانوادگی مثبت دارند اما حدود 5 درصد سرطانها در اثر ژن‌های مشخصی ایجاد می‌شوند که این ژن‌ها، ژن‌های سرطانزا هستند که به این سرطانها ارثی می‌گویند.
قنبری مطلق خاطرنشان کرد: به طور کلی بروز سرطان در مردان کمی بیشتر از زنان است و در ایران نیز تقریبا به همین صورت است و تفاوت موجود به خاطر ساختار ژنتیکی و هورمونی متفاوت در دو جنس است؛ ضمن اینکه اندام‌هایی که در زنان و مردان به سرطان مبتلا می‌شوند، متفاوت است.
وی متذکر شد: تقریبا سالیانه بیش از 110 هزار مورد سرطان داریم و از هر صد هزار نفر، بیش از 140 نفر دچار سرطان می‌شوند؛ ضمن اینکه سالیانه 50 هزار نفر در ایران بر اثر سرطان فوت می‌کنند. در مردان سرطان معده و در زنان سرطان سینه شایع‌ترین نوع سرطان در ایران است.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت تصریح کرد: میزان بروز سرطان در ایران اگر بر اساس صد هزار نفر محاسبه کنیم، کمتر از متوسط جهانی است اما نکته مهم این است که در دو دهه آینده تعداد موارد ابتلا به سرطان در ایران بیش از دو برابر خواهد شد؛ یعنی 115 درصد افزایش در تعداد مبتلایان به سرطان خواهیم داشت؛ این در حالی است که در جهان متوسط 63 درصد در تعداد موارد ابتلا به سرطان داریم.
قنبری مطلق در مردان سرطان معده و در زنان سرطان پستان شایع‌ترین نوع سرطان در ایران برشمرد، گفت: به طور کلی هر کشوری برای اینکه مواجهه درستی با بیماری سرطان داشته باشد باید برنامه‌ای را تنظیم کند و در این برنامه اولویت‌های کنترل بیماری سرطان مشخص باشد.
وی ادامه داد: هدف این برنامه در نهایت این است که بروز سرطان و مرگ و میر ناشی از آن کاهش یافته و بیماران آنها نیز کیفیت زندگی مناسبی داشته باشند که نام این برنامه، «برنامه ملی مدیریت سرطان» است که در وزارت بهداشت تدوین شده و اهداف و برنامه‌های ما تا سال 1404 تعیین شده است.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت ابراز داشت: این برنامه 4 جزء اصلی شامل پیشگیری، تشخیص زودهنگام، تشخیص و درمان، مراقبت حمایتی و تسکینی دارد؛ ضمن اینکه 7 فرایند پشتیبان در این برنامه قرار دارد که از جمله آن مدیریت نظام اطلاعات و ثبت سرطان است. مدیریت منابع مالی، نقش سازمان‌های مردم نهاد و خیریه و توسعه شبکه ارائه خدمات از جمله موارد دیگر اجرای این برنامه است.
سالیانه بیش از 110 هزار مورد سرطان داریم و از هر صد هزار نفر، بیش از 140 نفر دچار سرطان می‌شوند؛ ضمن اینکه سالیانه 50 هزار نفر در ایران بر اثر سرطان فوت می‌کنند
قنبری مطلق افزود: مهمترین اقدام در این زمینه اطلاع‌رسانی عمومی است؛ بسته اطلاع‌رسانی تهیه شده و در سطح نظام بهداشتی کشور توسط بهورز و ماما به مردم آموزش داده می‌شود؛ ضمن اینکه پویش‌های مختلفی برگزار می‌کنیم که هفته ملی سرطان که اکنون در آن قرار داریم یکی از این برنامه‌ها است.
وی اظهار داشت: در حوزه تشخیص زودهنگام نیز سازمان بهداشت جهانی سه نوع سرطان را توصیه کرده تا اقدامات پیشگیری از آن در اولویت قرار گیرد که شامل سرطان «سینه»، «روده بزرگ» و «دهانه رحم» است. ابتدا برنامه‌های آزمایشی در پنج سال گذشته انجام داده‌ایم و در ادامه، این برنامه‌ها در حال توسعه در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور است. اقدامات دیگری از جمله کاهش چربی اشباع در روغن‌ها، کاهش میزان نمک در غذاهای کنسروی، کاهش مصرف نمک در نان‌ها انجام شده است.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت ابراز داشت: طبق این برنامه در خصوص سرطان سینه زنان 30 تا 69 سال در سطح مراکز بهداشت توسط ماماها مورد معاینه قرار می‌گیرند؛ ضمن اینکه مردان و زنان 50 تا 69 سال نیز برای آگاهی از بروز سرطان روده بزرگ مورد آزمایش قرار می‌گیرند که این آزمایش توسط تست خون مخفی در مدفوع مورد بررسی قرار می‌گیرد.
*در دو دهه آینده تعداد موارد ابتلا به سرطان در ایران بیش از دو برابر خواهد شد
قنبری مطلق تصریح کرد: در خصوص سرطان دهانه رحم تست جدید و پیشرفته HPV را جایگزین تست پاپ‌اسمیر کرده‌ایم؛ ضمن اینکه تست خون مخفی در مدفوع نیز تست جدیدی است که در کشور تولید می‌شود. به جز شبکه‌های بهداشت در سطح کشور، در سطح 2 نیز 137 مرکز تشخیص زودهنگام سرطان در کل کشور طراحی کردیم که 75 مرکز سال گذشته افتتاح شدند تا این مراکز ماموگرافی، سونوگرافی و مراحل تشخیصی را انجام دهند.
*طراحی 137 مرکز تشخیص زودهنگام سرطان در کشور
وی خاطر نشان کرد: بهترین اقدامات در این حوزه تدوین پروتکل و استاندارد برای 12 داروی پرهزینه سرطان همچنین 5 سرطان شایع بوده که تدوین شده است و توسط سازمان‌های بیمه‌گر آن را مورد استفاده قرار می‌گیرد. اهمیت تدوین این استانداردها، استاندارد کردن درمان است؛ به طوری که بیماران حداکثر منفعت را از درمان‌های جدید کسب کرده و کمترین آسیب را ببینند؛ ضمن اینکه میزان هزینه‌های درمان کاهش پیدا می‌کند.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت یادآور شد: یکی از اقدامات مهم تجهیز مراکز سرطان کشور به دستگاه‌های جدید شتاب‌دهنده و رادیوتراپی بوده که برخی از این دستگاه‌ها خریداری شده و در حال نصب است. این دستگاه‌ها، دستگاه‌های پیشرفته هستند و کمک می‌کنند تا درمان سرطان به شکل مناسب‌تری انجام شود.
قنبری مطلق متذکر شد: ما به انحای مختلف حمایت از بیماران سرطان را در بخش‌های دولتی انجام می‌دهیم؛ اول اینکه خدمت رادیوتراپی و شیمی درمانی با کمک وزارت بهداشت و سازمان‌های بیمه‌گر در مراکز دولتی رایگان است.
وی اضافه کرد: به طور متوسط حدود 85 درصد هزینه‌های داروهای شیمی درمانی را وزارت بهداشت و سازمان‌های بیمه‌گر تحت پوشش قرار می‌دهند و برای بقیه هزینه‌های دیگر مانند انجام خدمات تشخیصی یا هزینه‌های دیگر دارویی نیز بسته‌های حمایتی از این بیماران داریم و میزان هزینه این درمان‌ها را به نزدیک صفر یا نزدیک 10 درصد کاهش می‌دهد.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت بیان داشت: نکته مهمی که در این خصوص وجود دارد این است که بیان می‌کنند که چرا تعداد بیماران سرطانی زیاد می‌شود که باید گفت هر چقدر سن افزایش یابد، میزان مقاومت بدن و سیستم ایمنی کاهش می‌یابد و احتمال بروز سرطان بالا می‌رود؛ در نتیجه در جوامعی که میزان امید زندگی در آنها زیاد شده و نسبت جمعیت سالمندی زیاد می‌شود، احتمال بروز سرطان نیز افزایش پیدا می‌کند و این دلیل افزایش سرطان در کشورهایی مانند ایران است که زمانی جمعیت جوان در آن زیاد بوده و اکنون به سمت سالمندی می‌رویم.
قنبری مطلق افزود: دو دلیل مهم در پیشگیری سرطان بسیار قابل توجه است که کلید واژه سرطان است. چیزی که اهمیت دارد، این است که حدود 40 تا 50 درصد سرطانها قابل پیشگیری است؛ البته وقتی از پیشگیری صحبت می‌کنیم دو راهبرد وجود دارد؛ یکی اصلاح شیوه زندگی مردم و دیگری اصلاح عوامل محیطی است.
وی تأکید کرد: اصلاح عوامل محیطی بیشتر حاکمیتی است؛ مانند اصلاح سوخت، کاهش آلودگی هوا و آب؛ اما اصلاح شیوه زندگی در کنترل مردم است. بسیاری از سرطانها با افزایش وزن ارتباط دارد؛ این در حالی است که در ایران بیش از 60 درصد جمعیت بالغ افزایش وزن دارند؛ بنابراین کاهش وزن راهکار مهمی در پیشگیری از ابتلا به سرطان است.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت یادآور شد: فعالیت بدنی نقش مهمی در پیشگیری از سرطان دارد؛ این در حالی است که در ایران حدود 35 درصد مردم فعالیت بدنی مناسب دارند که پیشگیری‌کننده از سرطان است؛ ضمن اینکه عامل دیگر در پیشگیری از سرطان مصرف میوه و سبزیجات است.
قنبری مطلق اضافه کرد: بیش از 80 درصد مردم ایران به اندازه کافی میوه و سبزی مصرف نمی‌کنند؛ در نتیجه این موضوع باعث می‌شود تا افراد بیشتر در معرض خطر ابتلا به سرطان قرار گیرند. عامل دیگر مصرف سیگار و الکل است که ترک مصرف آن عامل مهمی در پیشگیری از سرطان است.
رئیس اداره سرطان وزارت بهداشت ابراز داشت: در درمان سرطان پیشرفت‌های زیادی داشته‌ایم و انواع درمان‌های پیشرفته سرطان در ایران انجام می‌شود، اما نکته‌ای که وجود دارد، این است که باید بتوانیم جراحی‌های استاندارد را حداقل در شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها انجام دهیم.
وی افزود: هنوز هم در برخی شهرهای بزرگ گاهی جراحی‌های استاندارد انجام نمی‌شود یا یکی از درمان‌های مهم سرطان استفاده از رادیوتراپی است که ما اکنون علی‌رغم اینکه در شیمی‌درمانی هزینه زیادی کرده‌ایم اما توسعه رادیوتراپی در کشور اتفاق نیفتاده است و خیلی از مراکز استان‌های ما دستگاه شتاب‌دهنده و رادیوتراپی ندارند یا اگر در منطقه‌ای وجود دارد، از دستگاه‌های پیشرفته و روش‌های درمانی پیشرفته استفاده نمی‌کنند؛ البته وزارت بهداشت گام‌هایی در جهت رفع این مشکل برداشته است.
*سرطان چطور جان انسان را می‌گیرد؟
هرچه تومورها رشد کنند و بزرگتر شوند، جلوی رسیدن مواد غذایی و اکسیژن را به سلولهای سالم می‌گیرند و با پیشرفت سرطان، سلولهای سالم می‌میرند و عملکرد و سلامت بیمار از بین می‌رود. اگر جلوی این فرآیند گرفته نشود، سرطان به مرگ می‌انجامد.
*علائم هشدار دهنده سرطان
خونریزی غیر طبیعی در هر نقطه از بدن، پیدایش هرگونه توده سفت سلولی در زیر پوست، مثلا در سینه یا نقاط دیگر، پیدایش زخمی که به آسانی بهبود نمی‌یابد؛ به ویژه در اطراف زبان، دهان و لبها، سوء هاضمه دائمی، تغییراتی در وضع خالها یا زگیل از قبیل تغییر رنگ، بزرگ شدن، خارش، دردناک شدن و یا خونریزی از آنها که به مدت طولانی ادامه یابد، پیدایش آشفتگی در اعمال روده‌ها یا مثانه که با درمان‌های عادی بهبودی نیابد، سرفه، گرفتگی صدا و یا مشکل شدن عمل بلع به مدت طولانی از جمله علائم هشدار دهنده به فرد درباره ابتلای احتمالی به سرطان است.
*درمان سرطان
امروزه بخش زیادی از سرطانها در صورتی که به موقع تشخیص داده شده و درمان آن پیگیری شود، درمان قطعی دارند. در واقع سلولهای بدن در طی یک روند تنظیم یافته از بین می روند و سلول های جدید جای آنها را می‌گیرند، اما گاهی اوقات این روند طبیعی از تنظیم خارج شده و سلولهای فرسوده از بین نمی روند و تشکیل توده‌ای را می‌کنند که می‌توانند تبدیل به تومور بدخیم یا سرطان شوند.
وی ادامه داد: اکنون 50 درصد بیماران سرطانی در ایران به طور کامل درمان شده و وارد چرخه طبیعی زندگی و اجتماعی می‌شوند؛ البته اگر اطلاع رسانی خوبی به مردم شود و به موقع برای درمان مراجعه کنند، این عدد در برخی سرطانها به 70 درصد هم ممکن است برسد.محمدرضا قوام نصیری، متخصص آنکولوژی در گفت‌وگو با خبرنگار سلامت خبرگزاری فارس درباره بیماری سرطان و روش‌های درمان آن در ایران»، اظهار داشت: ایران در درمان سرطان در 10 سال گذشته در مقایسه با مراکز معتبر دنیا پیشرفت خوبی داشته است.
این متخصص آنکولوژی افزود: برای نمونه این عدد در سرطان سینه در خانم ها می‌تواند از 70 درصد نیز عبور می‌کند، یا بعضی لنفوم‌ها هستند که به درمان جواب می‌دهند و در سرطان روده بزرگ یا پروستات در مردان اگر در مراحل ابتدایی باشد، این بیماران به درمان بسیار خوب جواب می‌دهند.
قوام نصیری خاطر نشان کرد: شرط اول این است که بیمار در مراحل ابتدایی مراجعه کند و درمان آن نیز به صورت کامل انجام شود که این درمان شامل جراحی و روش‌های غیرجراحی است.
وی با تاکید بر اینکه به طور میانگین 50 درصد بیماران سرطانی در ایران قابل درمان کامل هستند، گفت: البته تعدادی سرطان‌های بدخیم داریم که بسیار نادرند و سرطان پوست نیز به دلیل تظاهرات ظاهری خود، سرطان خوبی است که زود تشخیص داده می‌شود.
این متخصص آنکولوژی تصریح کرد: غیر از روش جراحی که بیش از 50 درصد سرطانها با این روش خواهد بود، رادیوتراپی و شیمی درمانی به ویژه شیمی درمانی‌های قدیمی‌تر از روش‌های موثر درمانی است.
قوام نصیری با بیان اینکه ایمونوتراپی روش جدیدی در درمان سرطان است، گفت: بعد از این روش، ژن تراپی قرار دارد که موضوع جدیدی است؛ البته 15 سال از این درمانی می‌گذرد اما هنوز در دسترس کامل وجود ندارد؛ چرا که پروسه درمان آن پیچیده تر از روش ایمونو تراپی است.
وی در پاسخ به این پرسش که «آیا این روش‌های جدید درمانی در ایران وجود دارد؟»، بیان داشت: ایمونوتراپی در ایران شروع شده است و ژن تراپی هنوز در ابتدای راه است.
این متخصص آنکولوژی درباره روش‌های جلوگیری از سرطان گفت: زندگی در کشورها و شهرهای صنعتی به طرف دچار شدن به انواع بی بیماری‌ها از جمله سرطان است و آلودگی هوا یکی از علل مهم است؛ ضمن اینکه استرس عامل مهم دیگری است.
قوام نصیری با بیان اینکه در کشورهایی که مردم عدم مدیریت و برنامه‌ریزی مناسبی دارند، استرس بیشتر است، تصریح کرد: دخانیات از جمله علل بروز سرطان است؛ ضمن اینکه به دلیل زندگی صنعتی، مصرف فست فودها زیاد شده و استفاده از آرد سفید، روغن نامناسب و چند بار سرخ کرده با حرارت بالا و مصرف کم میوه و سبزیجات در کل از جمله عوامل موثر در ابتلا به سرطان است.
اگرچه سرطان به عنوان یک بیماری مخوف و دلهره آور در بین مردم دنیا شناخته شده است، اما باید بدانیم با رعایت برخی نکات بهداشتی و تغذیه‌ای و داشتن تحرک و فعالیت بدنی مناسب، می‌توان به حد قابل ملاحظه‌ای از ابتلا به این بیماری جلوگیری کرد و از آسیب‌های جسمی و روحی شدید و طاقت فرسای آن در امان ماند.
منبع: فارس