از نمایش تا بهره اقتصادی
سجاد غضنفری‌نیا - کارشناس مهندسی فضایی
با تولد ماهواره‌ها، اطلاعات منحصربه‌فردی از زمین به انسان مخابره شد؛ اطلاعاتی که به انسان کمک بیشتری در آمایش سرزمین و پیش‌بینی‌های اقلیمی می‌کرد. طبق مطالعات انجام‌گرفته، ماهواره‌ها براساس ماموریت و نوع کاربردشان به 7 نوع ارتباطی و مخابراتی، هواشناسی، موقعیت‌یابی و ناوبری، تحقیقاتی، نظامی، جاسوسی و ماهواره‌های شناسایی یا مشاهده زمین تقسیم می‌شوند.
در همین راستا، شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی هم در سراسر دنیا تلاش کردند، فعالیت‌های گسترده‌ای در این عرصه داشته باشند و امروزه آنها به فناوری نانوماهواره دسترسی پیدا کرده‌اند؛ ماهواره‌هایی با ابعاد بسیار کوچک که ضمن اینکه مشکلات ماهواره‌های بزرگ را نداشتند، اقتصادی‌تر هستند و ویژگی‌های منحصربه‌فردتری دارند. پرتاب نانوماهواره در صنعت فضایی دنیا، ابتدا برای نمایش فناوری در فضا مطرح شد. به‌عبارت دیگر، سازمان‌های فضایی برای نمایش فناوری‌های جدید در مدار زمین، از ماهواره‌هایی با ابعاد کوچک‌تر استفاده می‌کردند.
در واقع، در کنار ماهواره اصلی، نانوماهواره‌ها هم روی پرتابگر قرار می‌گرفت تا فرصت حضور در فضا را پیدا کند. پس از مدتی، دانشمندان به این نتیجه رسیدند که فارغ از نمایش فناوری می‌توان استفاده‌های بهتری هم از این نوع ماهواره‌ها داشت، به‌گونه‌ای که بتوان کاربردهای فناورانه آن را در زندگی بشر عملی کرد. گفتنی است، نانوماهواره‌ها از میکروماهواره‌ها، کوچک‌تر هستند و جرم آنها تا 10 کیلوگرم است. باتوجه به اینکه در یک پروژه فضایی، مسئله اصلی هزینه پرتاپ ماهواره است؛ استفاده از سامانه‌هایی که به‌لحاظ جرمی و وزنی سبک‌تر هستند، هزینه کمتری را برای شرکت‌ها یا سازمان‌های فضایی رقم می‌زند؛ بنابراین این فرصت در ابتدای کار از سوی صنایع پیشرو مورداستفاده قرار گرفت. با پیشرفت تجهیزات الکترونیک، برنامه‌های فضایی رویکرد بهره‌بردارانه گرفت و سازمان‌های فضایی ترجیح دادند، از این تجهیزات برای توسعه فعالیت‌هایی که تاثیر زیادی بر زندگی بشری دارند، استفاده کنند. آغاز کار نانوماهواره‌ها با خدمات مخابراتی شروع شد و در حال حاضر ماموریت‌های دیگری با استفاده از این ماهواره‌ها انجام می‌شود.
گفتنی است، تجهیزات الکترونیک که سازندگان در نانوماهواره‌ها به کار می‌گرفتند، به‌طوردقیق همان تجهیزاتی بود که در تلفن‌های‌همراه و تلویزیون‌ها استفاده می‌شد، به‌همین‌دلیل ساخت بدنه نانوماهواره‌ها در عمل کار سختی نبود. ماموریت‌محور کردن این نوع ماهواره‌ها در صنعت فضایی باعث شد، نقش نانوماهواره‌ها پررنگ‌تر و جدی‌تر از پیش موردبررسی قرار گیرد؛ به‌گونه‌ای که امروزه این ماهواره‌ها جای بسیاری از ماهواره‌های بزرگ را گرفتند و کشورها به‌ویژه در قاره اروپا، به‌نوعی ظرفیت‌سازی کردند تا منظومه‌ای از نانوماهواره‌ها، در مدارهای زمین شکل بگیرد. با پیشرفت تجهیزات در ساخت نانوماهواره‌ها، با مجموعه‌ای از سخت‌افزارهایی مواجهیم که عملکردی در حد ماهواره‌های بزرگ دارند؛ کیفیت خروجی آنها در ماموریت‌های مخابراتی چه از نظر سنجشی و چه از لحاظ اندازه‌گیری‌های دقیق، مطلوب است، به‌گونه‌ای که می‌تواند به‌شدت مورداستفاده زندگی روزمره بشر واقع شود. فعالیت‌های ماهواره‌ای در کشور زمانی آغاز شد که نانوماهواره‌ها در جهان شناخته نشده بودند؛ حتی پرتاب‌های اشتراکی هم چندان انجام نمی‌گرفت، به‌همین‌دلیل، ورود به صنعت فضایی در ایران با پرتاپ مستقل ماهواره‌ها همراه بود. علاوه بر آن، به‌علت نبود زیرساخت‌های مناسب، امکان اینکه سراغ نانوماهواره‌ها بروند، وجود نداشت. باتوجه به راهبردهای بالادستی، توسعه فناوری فضایی منوط به رفع نیازها بوده که نتایج مشخصی هم داشته است، به‌همین سبب، توجه چندانی به نانوماهواره‌ها نداشتند.
در کل، توسعه فناوری فضایی در کشور باتوجه به راهبردهای موردنظر چندان برمبنای توسعه نانوماهواره نبود. باوجود رویکردهای مشخص در صنعت فضایی ایران، نانوماهواره‌ها زودتر از آنچه فکرش را می‌کردیم؛ جای خود را در کشور پیدا کرد. در ابتدای امر، با اهداف آموزشی در دانشگاه‌ها مورداستفاده قرار گرفت و به‌راحتی توانست جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر صنعتی در صنعت فضا پیدا کند. گفتنی است، امروزه شرکت‌های دانش‌بنیانی تاسیس شده‌اند که در این راستا فعالیت تخصصی می‌کنند. از آنجایی که ساختار کشور در توسعه فناوری فضایی بازارمحور نبوده و نیست، تولیدات این حوزه خریداری نداشته و از طرفی هم، کاربرد مشخصی هم برای آن تعریف نشده است، به‌همین‌دلیل چنین اکوسیستمی نمی‌تواند پایداری چندانی داشته باشد. در این شرایط، تاثیر افرادی که به ایجاد یک بازار واحد برای این صنعت فکر می‌کنند، انکارنشدنی است. هدف این است که سازندگان و صاحبان فناوری بتوانند جایی برای تبادل و عرضه داشته باشند. مشکل بعدی در توسعه نیافتن نانوفناوری‌ها در صنعت فضایی کشور، نبود زیرساخت‌های لازم، هم به‌لحاظ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و هم به‌لحاظ مشاوره‌ای است. به‌صورت‌کلی، زیرساخت‌های مناسب در فضای کسب‌وکار نداریم. اگر کشورهای موفق در این زمینه توانستند، بازار و صنعتی با سودهای چندبرابری ایجاد کنند، دلیلش به ایجاد زیرساخت‌های مناسب در هر کسب‌وکار پیش از هر اقدامی برمی‌گردد.