استفاده از لحن محاوره در روایت معصومین ملاحظات جدی دارد

سعید طاووسی گفت: استفاده از زبان محاوره لزوما بد نیست اما این لحن و زبان در حوزه معصومین (ع) ملاحظات جدی دارد.

به گزارش خبرگزاری مهر، آئین معرفی و بررسی کتاب «داستان بریده بریده» در قالب نخستین نشست از سلسله نشست‌های فرهنگی خانه کتاب و ادبیات ایران با عنوان «تکیه کتاب»، شنبه 31 تیر با حضور سعید طاووسی مسرور و محمود مطهری‌نیا برگزار شد.

مطهری‌نیا در این نشست با اشاره به اینکه رویکردها نسبت به مقتل امام حسین (ع) در سال‌ها و قرون مختلف فراز و فرودهایی داشت، گفت: مقاتلی داریم که گزارش‌های بریده بریده لابه‌لای متون آنها دیده می‌شود. در برخی از مقتل‌ها نیز گزارش رویداد کنار هم آمده و یا ذیل عنوان تذکره و زندگینامه، مطالب انسجام روایی بهتری به خود گرفته است. در ادامه توالی تاریخی، مقاتل به کتاب‌های مستقلی درباره رخداد عاشورا تبدیل می‌شوند.

وی افزود: نخستین کتابی که به عنوان مقتل فارسی تألیف و میان مردم رواج پیدا کرد «روضهالشهدا» ملاحسین واعظ کاشفی بود که ایراداتی به آن وارد است. کتاب «اسرار الشهاده» نیز در این حوزه نوشته شد. این دو کتاب جریان‌سازی می‌کنند و فی‌المثل نگاره‌هایی با مضامین این دو کتاب تولید شدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این حوزه موضوعی نیز مانند سایر موضوعات تحول و رشد قابل قبولی داشت و آثار متعددی درباره واقعه جانسوز عاشورا منتشر شد.

مطهری‌نیا گفت: آثار سیدمهدی شجاعی درباره قیام حضرت سیدالشهدا (ع) و شخصیت‌هایی عاشورایی در دهه 70 بسیار مورد استقبال قرار گرفت و از جمله آثار شاخص در این حوزه است، هرچند که شاید نتوان به همه آنها عنوان داستان را اطلاق کرد. این آثار متن‌های ادبی درباره حضرت علی اکبر (ع)، امام حسین (ع) و شخصیت‌های عاشورایی‌اند. به مرور، ادبیات داستانی به معنای واقعی خود را نشان می‌دهد و ما آثار شاخصی داریم که تا حد زیادی به واقعیت نزدیک است. کتاب «نامیرا» نوشته صادق کرمیار از گونه این آثار است. نباید از این نکته غافل شویم که نوشتن این کتاب‌ها مشکلات خاص خود را دارند. شاید یکی از دلایلی که نویسندگان به سراغ نوشتن این جنس از موضوعات نمی‌روند، سختی کار در این حوزه باشد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به تولیدات صنایع فرهنگی در حوزه دین اشاره کرد و افزود: برای ساختن انیمیشن «شاهزاده روم» تمام کتاب‌های مرتبط با مادر امام زمان (عج) را مطالعه کردم. اما در فضای داستان‌نویسی یکسری سوال تازه هنگام نوشتن فیلمنامه کشف می‌شوند که اگر به این سوالات پاسخ ندهیم با پَرش در داستان روبه‌رو خواهیم شد، درحالی‌که در فضای داستان، فیلم و نمایشنامه این پَرش‌ها قابل پذیرش نیست و خواننده و بیننده را دچار مشکل می‌کند. اینکه بتوانیم جاهای خالی را پر کنیم، سخت‌ترین بخش کار است. سبک روایت ماجراهای تاریخی به‌ویژه در تاریخ اسلام روش تک‌گویی و کنار هم قرار دادن خرده روایت‌ها بوده است. در دوره کنونی این سبک مشکلات خاص خود را دارد.

مطهری‌نیا گفت: فیلم «رستاخیز» مجموعه‌ای از تخیل نبود، بلکه مجموعه‌ای از مطالب وهنی کاملاً نامعتبر و نامتناسب با آن مقطع تاریخی بود. اعتراضاتی هم به این فیلم شده است. دلیل جلوگیری از اکران فیلم نمایش چهره حضرت ابوالفضل (ع) بود، در صورتی که این مشکل را می‌شد حل کرد. حداقل از 17 زاویه از جمله موسیقی و جغرافیا این کار مشکل داشت.

تاریخ مظلوم است

نویسنده کتاب «مستشرقان و پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله» در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به مشکلات تاریخی برخی از تولیدات فرهنگی در حوزه دین و شخصیت‌های دینی گفت: مشکل جدی در کتاب «بریده بریده» و سایر کتاب‌هایی از این دست و برخی آثار نمایشی، «مظلومیت تاریخ» است. همه فکر می‌کنند وقتی تاریخ را مطالعه می‌کنند در آن صاحب‌نظر هستند، درحالی‌که شناختن شخصیت‌ها، موقعیت‌ها، مکان‌ها و... در یک فضای تاریخی یک فن و تخصص است. کتاب «پس از بیست سال» که روایتش از دوران امام علی (ع) آغاز و به پس از حادثه عاشورا ختم می‌شود، اثر ارزشمند و قابل اعتنایی است، اما فضای جغرافیایی ارائه شده این کتاب ایراداتی دارد.

وی افزود: انتشارات نیستان آثاری در قالب داستان و نمایشنامه منتشر کرده است. انتشارات سروش نیز از جمله ناشران موفق در این حوزه استو. این سال‌ها نیز حجم تولید و حمایت از داستان‌نویسی توسط ناشرانی چون کتابستان، اسم، جمکران و... به قدری افزایش پیدا کرده که می‌توان کتاب‌ها را در حوزه‌های مختلف دسته بندی کرد. در تمام قرون گذشته و تاریخ چند هزار ساله ایران، این حجم از داستان‌نویسی و پرورش داستان برای انتقال پیام وجود نداشت. این اتفاق نویدبخش این است که ما دوره‌ای را به انتظار بنشینیم که این داستان‌ها نوشته و نقد شوند و اشکالات و ایرادات آنها در کارهای بعدی اصلاح شود تا شاهد حضور موفق آنها در عرصه‌های جهانی باشیم.

مطهری‌نیا گفت: معمولاً روایت ما از اهل بیت (ع) نقص اساسی و بنیادی دارد و به‌گونه‌ای نوشته می‌شود که صرفاً مناسب مخاطب شیعه و غالباً ایرانی است. تاکنون توجه و تلاشی نکرده‌ایم که روایت‌هایمان از اهل بیت (ع) برای مسیحیان و یا اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها هم قابل درک باشد. باید جمعی از کسانی که دنیای غیر شیعه و ایرانی را تجربه کرده‌اند در یک شورای اندیشه‌ورز گردهم جمع شده و کتاب‌های قابل توجه و قابل ترجمه را پیشنهاد دهند و شاخص‌های آنها را استخراج کنند. به دنبال آن باید نهضت ترجمه راه‌اندازی شود. بخشی از آثار کنونی ما ظرفیت ترجمه در بازارهای جهانی را دارند و مابقی آثار هم بعد از بازنویسی قابل ترجمه خواهند بود. ما باید ادبیات داستانی شیعه را در دنیا ارائه کنیم.

این فیلمنامه‌نویس افزود: در فضای داستانی سخت‌گیری‌های کارهای پژوهشی وجود ندارد، اما نویسنده در کتاب «بریده بریده» اشاره کرده که با معیار پژوهشی کتاب را نوشته است، بنابراین سخت‌گیری نسبت به محتوا و مطالب کتاب امری طبیعی است. نویسنده به عنوان کسی که در فضای حدیث کار می‌کند نکات ساده اما قابل‌توجهی را مدنظر قرار نداده است. باید بین زبان حال، توهم، تخیل و به یک معنا حدس تفکیک قائل شویم. اشکالی در این کار نیست که ادبیات تاریخی را در فضای نگارشی یا تصویری از فضای رایج تاریخی خارج کنیم و ادبیات محاوره‌ای به‌کار ببریم. جسارت نویسنده کتاب «حیدر» برای من ستودنی و غیرقابل باور است. نویسنده در این کتاب از زاویه دید معصوم (ع) و آن هم حضرت امیرالمومنین (ع) به دنیا نگاه می‌کند. استفاده از ادبیات محاوره‌ای یک نکته است و استفاده از ادبیات به اصطلاح «چاله‌میدانی» نکته دیگری است. این ادبیات در بخش‌های مختلف کتاب قابل مشاهده است.

وی همچنین با اشاره به این نکته که برای نگارش کتاب درباره ائمه معصومین (ع) باید فهمی از دنیای ایشان داشته باشیم، گفت: نویسنده کتاب «بریده بریده» زحمت زیادی برای گردآوری، بازنویسی و بازآفرینی کشیده است، اما سراغ شاه کلید نرفته است. پویش کتابخوانی یکی از دلایل پرفروش شدن این کتاب است. نقدهایی که به این کتاب وارد می‌کنیم به معنای کنار گذاشتن آن نیست، بلکه کتاب ارزش خواندن دارد و این نقدها از جذابیت‌های آن کم نمی‌کند. یکی از دلایل پرفروش بودن کتاب این است که مخاطب بتواند با آن ارتباط برقرار کند. پیام این کتاب می‌تواند این باشد که در دنیای کنونی مخاطب به دنبال یک کتاب با ادبیات روان است و انتخاب جمله‌، کلمه و واژگان سخت مانع ارتباط مخاطب با کتاب می‌شود. برای روایت یک ماجرای تاریخی باید فهمی از دنیای معصوم (ع) داشته باشیم. به انتشارات کتابستان پیشنهاد می‌کنم در کارهای تاریخی گروهی سخت‌گیر از افراد متخصص در حوزه تاریخ را به‌کار بگیرند.

استفاده از لحن محاوره در روایت معصومین ملاحظات جدی دارد

سعید طاووسی مسرور نیز در این نشست نفس توجه به داستان حوزه معصومین (ع) را که سال‌های اخیر رونق گرفته، امری مبارک دانست و گفت: ورود به این حوزه و میدان کار دشواری است. در سال‌های اخیر آثاری منتشر شده‌اند که سطح کیفی‌شان پایین و از منظرهای مختلف محل اشکال بوده‌اند. با دیدن این آثار یاد حکایت سعدی می‌افتم که به فرد بد صدایی که قرآن می‌خواند گفت از برای چه قرآن می‌خوانی. گفت از برای خدا. گفت از برای خدا نخوان. درباره کتاب «بریده بریده» در سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بدون حضور ناشر و نویسنده و نمایندگی از سوی آنها صحبت کردم. نقد باید شنیده شود. نقد یا وارد است و باید اعمال شود یا وارد نیست و باید به آن پاسخ داد. کتاب‌های «دختر پیامبر» و «عاشورا چرا و چگونه» نوشته محمد علی جاودان را نقد کردم و ایشان در چاپ‌های بعدی نقدها را اعمال کرد. اینکه نقد شنیده نشود مطلوب نیست.

وی افزود: در کتاب «بریده بریده» ادامه جریان انتشارات کتابستان را می‌بینیم. کتاب‌ها به زبان محاوره منتشر می‌شوند که لزوماً بد نیست اما این لحن و زبان در حوزه معصومین (ع) ملاحظات جدی دارد. اصلاً آیا جایز است از زبان معصوم (ع) 400 صفحه بنویسیم؟ در متن کتاب «بریده بریده» ادبیات مناسب معصوم (ع) به کار گرفته نشده است. این در حالی است که مؤلف در مقدمه کتاب ذکر کرده که در فضای پژوهش حدیث فعالیت داشته است.

طاووسی مسرور گفت: کتاب «آنک آن یتیم نظر کرده» اثر محمدرضا سرشار را با کتاب «بریده بریده» مقایسه کنید. وقتی در قالب رمان یا داستان در فضای دوران امام حسین (ع) نفس می‌کشیم، نمی‌توانیم از فرهنگ، اسم و ادبیات حال حاضر استفاده کنیم. چه ضرورتی دارد که سطح واقعه عاشورا را کاهش دهیم و آن را عامیانه کنیم. بررسی مقدمه، پشت جلد کتاب و فهرست منابع این کتاب نکات زیادی را روشن می‌کند. مؤلف در مقدمه کتاب منابع عاشورا را به دو دسته منابع قابل استناد و منابع غیرقابل استناد دسته‌بندی کرده است و می‌گوید نویسندگان منابع قابل استناد، سرشناس و عالمِ روش‌مند هستند و ما در این کتاب از آنها استفاده کردیم؛ هرچند دیده نقد خود را بر یکایک آنها بازنگه می‌داریم، اما اینگونه نیست. به اعتقاد نویسنده، منابع غیرقابل استناد منابعی هستند که تحریف به آنها راه پیدا نکرده است، اما در فهرست منابع این کتاب از منابع غیرقابل استناد هم استفاده شده است. بنابراین هدف نویسنده از تفکیک این منابع چه بوده است؟ در پشت جلد کتاب می‌خوانید که با مراجعه به اکثر منابع متقن موجود تا قرن هشتم این کتاب تدوین شده است، اما اینگونه نیست. هم از منبع بعد از قرن هشتم و هم منبع غیرمتقن استفاده شده است. گزارش‌های ضعیف از منابع متقن نیز در این کتاب آمده است.

این منتقد در ادامه با اشاره به این نکته که دقت‌های کتاب‌شناسی، حدیث‌شناسی و منبع‌شناسی در کتاب «بریده بریده» دیده نمی‌شود، گفت: به عبارتی تخصص در متن پیاده نشده و تخصص ادبی در آن دیده نمی‌شود. به عبارتی کتاب روایت داستانی خوبی هم ندارد. پرفروش و پرمخاطب بودن یک کتاب واقعیت ملموسی است اما ملاک تعیین‌کننده و حُسن کار نیست. از زبان یا درباره معصوم (ع) نوشتن کار دشواری است. هنرمندان و نویسندگان مهمی در عرصه ادبیات و سینما داریم که به جای نوشتن مستقیم درباره معصوم (ع) از کنار آنها در آثارشان رد می‌شوند. آثار ابراهیم حسن بیگی اینگونه است. احمدرضا درویش در فیلمش شهید جهان آرا را نشان نمی‌دهد و فقط اسم او در این فیلم برده می‌شود. همین کارگردان فیلم «رستاخیر» را می‌سازد. چرا کارگردان‌های ما بدون پشتوانه لازم به سراغ این فضاها می‌روند؟ ما راه جوانان و تازه‌کاران را برای ورود به عرصه رمان، داستان و ادبیات نبسته‌ایم.

طاووسی مسرور افزود: مفاهیم قدسی نباید سطحی نمایش داده شوند. استفاده از ادبیات عامیانه ایرادی ندارد، اما ادبیات «چاله‌میدانی» در آثار ما نباید جایگاهی داشته باشد. سطح واقعه عاشورا را پایین نیاوریم و اجازه دهیم همچنان در اذهان مردم قدسی باقی بماند. در این کتاب 130 منبع ذکر شده و کنار پی‌نوشته‌ها از چند کتاب نام برده شده است. اما اینگونه نیست که هر مطلب ضعیف و بدون سند استناد کنیم، چراکه بر اساس قدمت یک گزارش نمی‌توان به صحت آن پی‌برد.