اعتماد بین ملت و مسئولان، سرمایه ای برای عبور از مشکلات
تهران - ایرنا - درست در زمانی که ایران در اوج تحریم‌ها قرار دارد، منتقدان، دولت را مسئول تمامی شرایط اقتصادی و سیاسی حال حاضر می دانند. این درحالیست که مهم‌ترین اقدام در شرایط کنونی، همیاری و همکاری و به تعبیر درست تر ارتقا سرمایه اجتماعی، برای عبور از مشکلات است.
به گزارش ایرنا، بدون شک تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران و خروج از برجام تاثیرات زیادی بر عرصه‌های مختلف حیات اجتماعی از جمله اقتصاد دارد. هم زمانی این تحریم‌ها با شیوع بیماری کرونا نیز بر شدت آن افزوده و موجب شد تا نخست فعالیت‌ها و اقدامات اقتصادی و تجاری با محدودیت روبرو شده و سپس عرصه سیاسی و اجتماعی نیز با رکود و در مواردی با کاهش محسوسی مواجه شوند. هرچند تحریم‌ها اثر جدی بر جوامع دارند، اما هر مشکلی راه حل مختص خود را دارد و آن ارتقا اعتماد بین جامعه و مسئولان است. اقدامی که به تعبیر جامعه‌شناسان، از آن به عنوان ارتقای سرمایه اجتماعی نام برده می‌شود.
سرمایه اجتماعی چیست؟
سرمایه اجتماعی مفهومی در جامعه‌شناسی است که در تجارت، اقتصاد، علوم انسانی و حتی بهداشت عمومی در رابطه با ارتباطات درون و ما بین گروهی از آن استفاده می‌شود. به عبارتی سرمایه اجتماعی در دنیای کنونی به عنوان «علاج» اصلی تمامی مشکلات جامعه مدرن تلقی می‌شود. محور اصلی سرمایه اجتماعی هم «شبکه‌های ارتباط اجتماعی» هستند و درواقع ارتباط اجتماعی به نوعی موجب افزایش بهره‌وری است. این سرمایه هم در اشاره به نوعی همبستگی اجتماعی و سرمایه‌گذاری بر روی افراد تدوین شده است.
البته منظور از سرمایه‌گذاری، پول یا اقلام مادی نیست بلکه منظور آن چیزی است که باعث می‌شود تا این اشیا ملموس در زندگی روزمره مردم بیشتر به حساب بیایند. مواردی نظیر حسن نیت، دوستی، حس همدردی و مراودات اجتماعی بین گروهی از افراد یا خانواده‌ها که یک واحد اجتماعی را تشکیل می‌دهند، نوعی از سرمایه اجتماعی هستند. حسن نیت، دوستی، حس همدردی و مراودات اجتماعی بین گروهی از افراد یا خانواده‌ها که یک واحد اجتماعی را تشکیل می‌دهند، نوعی از سرمایه اجتماعی هستند.
با این رویکرد اگر شخصی با همسایه خود در ارتباط باشد و به واسطه آن‌ها بتواند با سایر همسایه‌ها نیز ارتباط برقرار کند، این شخص در حال انباشت سرمایه‌ای است که می‌تواند موجب ارتقا نیازهای جمع شده و به نوعی کیفیت زندگی آن‌ها را هم افزایش دهد. همان‌گونه که کل اجزا این جامعه از مزایای این سرمایه اجتماعی منتفع می‌شود، تک تک اعضا هم از مزایای این سرمایه اجتماعی بهره‌مند می‌شوند. بنابراین ایجاد «وفاق» اجتماعی نشانه مستقیمی از سرمایه اجتماعی است که منافع مشترک اعضا و توافق مابین عاملان و افراد ذی‌نفع در جهت تشویق فعالیت جمعی را تامین می‌کند.
تاریخ چه می‌گوید؟
بنابر گزارش مرکز آمار ایران نرخ تورم و فقر همواره در دوره‌های مختلف گزارش شده‌اند. جالب اینجاست که این میزان از نرخ تورم و فقر در تاریخ ایران هم بی‌سابقه نیست. به عنوان مثال در آستانه جنگ جهانی اول که ایران به دلیل کاربست اصلاحات مورگان شوستر، با التیماتوم روسیه و اخراج وی مواجه بود، درگیر یک فقر فراگیر شد. در این دوره نه تنها اتفاق خاصی در عرصه اقتصادی و اجتماعی صورت نگرفت، بلکه به دلیل نزدیک شدن به آغاز جنگ جهانی اول و دور شدن حکومت از مردم، کشور با شرایط دشواری روبرو بود. به عنوان نمونه در قحطی بزرگ آن سال که گندم نایاب شده بود، شخص احمدشاه قاجار، در احتکار و بالا بردن قیمت گندم، نقشی اساسی داشت. این وضعیت تا پایان جنگ جهانی دوم هم به صورت جسته و گریخته ادامه داشت.
از اواخر سال 1330 تا کودتای 28 مرداد 1332 ایران شرایط تحریم سختی را تجربه می‌کرد. درست در همین‌جا بود که محمد مصدق به عنوان نخست وزیر وقت، با پشتوانه مردمی و اعتماد شکل گرفته بین دولت و مردم توانست اقتصاد ایران را طی 18 ماه بدون فروش یک قطره نفت پشت سر بگذارد. در همین دوران بود که پس از سال‌ها، میزان صادرات (غیر نفتی) ایران از واردات آن پیشی گرفت. هزینه‌های دولت کاهش و اصلاح نظام مالیاتی انجام شد؛ در نتیجه هزینه دولت از یک میلیارد و 120 میلیون تومان در سال 1329 به 970 میلیون تومان در سال 1330 کاهش یافت. اختصاص ارز دولتی به کالاهای صادراتی جهت صادرات و واردات و انتشار اوراق قرضه نیز جملگی از اقداماتی بود که در نتیجه دست دوستی و اتحاد دولت و ملت به وجود آمد.
در فاصله سال‌های 1340 تا 1353 که ایران اصلاحات ارضی را انجام داد، بازهم به دلیل حمایت نامحسوس حکومت و مجلس از مالکان، شاهد رشد چشمگیری در حوزه اقتصادی و اجتماعی نیستیم. اما در سال‌های 1353 تا 1356 به دلیل افزایش قیمت نفت و سرازیر شدن درآمدهای هنگفت نفتی به کشور، اگرچه شاهد رشد درآمد دولت هستیم، اما به گفته «همایون کاتوزیان» اقتصاددان ایرانی، شاهد رشد «مدرنیسم» در عرصه اقتصادی و اجتماعی نیستیم. سهم کل تولیدات صنعتی (شامل تولیدات دستی و روستایی و سنتی) در تولید ناخالص داخلی غیرنفتی 20 درصد و سهم خدمات 56 درصد بود. با این همه حمل و نقل شهری در همه جا به ویژه تهران به قدری خراب بود که غیرقابل توصیف است. وضع مسکن هم جز برای وابستگان دولت و جامعه تجار وحشتناک بود یا مشکلی هولناک. اغلب شهرهای کوچک و بزرگ از جمله تهران فاقد سیستم فاضلاب کار آمد بودند، خدمات درمانی و بهداشتی برای اغنیا بسیار گران و نامطمئن بود و برای فقرا گران و خطرناک. این وضعیت به حدی از بحران و جدایی بین دولت و ملت رسیده بود که بسیاری از تحلیل‌گران اجتماعی و اقتصادی، فارغ از عوامل سیاسی و مذهبی، آن را در وقوع انقلاب اسلامی بسیار موثر می‌دانند. سرمایه اجتماعی، مهم‌ترین دلیل موفقیت نسبی بودجه منهای نفت، در دوران نخست وزیر مصدق و در دوران 8 ساله جنگ تحمیلی بود.
اما بعد از تجربه تاریخی28 مرداد سال 1332، در دوران 8 ساله دفاع مقدس، باری دیگر تجربه تاریخی بی‌نظیری از اتحاد و همبستگی دولت و مردم شکل گرفت. وفاق و سرمایه‌ای که با درگیری ایران در جنگ و شرایط دشوار بین‌المللی به حداکثر خود رسید و این شرایط هم پشت سر گذاشته شد.
بدین ترتیب با گذری کوتاه بر تاریخ اقتصادی ایران معاصر در خواهیم یافت که مهم‌ترین دلیل موفقیت نسبی بودجه منهای نفت در دوران نخست وزیر مصدق و در دوران 8 ساله جنگ تحمیلی، سرمایه اجتماعی بود که بر پایه اعتماد بین ملت و دولت توانست اهداف مورد نظر در بودجه‌ای که یکی از منابع اصلی خود یعنی نفت را از دست داده یا محدود شده بود، محقق سازد.
کشمکشی بی سرانجام
هم‌اکنون نیز کشور در شرایط بسیار حساسی قرار گرفته که نه تنها هر دو ویژگی دوران نخست‌وزیری مصدق و هم دوران جنگ تحمیلی را با هم تجربه می‌کند، بلکه تحریم‌های زیادی را هم متحمل شده است. این در حالیست که جناح سیاسی و رقیب دولت کنونی تنها دولت را مقصر در شرایط فعلی می‌داند. در شرایطی که کشور نیازمند همبستگی و افزایش سرمایه اجتماعی است، نباید بر طبل اختلاف کوبید. در وضعیت کنونی که دولت درگیر مشکلات اقتصادی، سیاسی و رفاهی جامعه بوده و بارها از لزوم وحدت و همبستگی جناح‌های سیاسی صحبت کرده و در حالی که
کشور نیازمند اتحاد و همبستگی، ایجاد وفاق و افزایش سرمایه اجتماعی است، نباید بر کوس اختلافات نواخت. تاریخ گواهی می‌دهد که اعتماد به جامعه و همبستگی جناح‌های سیاسی یکی از بهترین ابزارها برای مقابله با وضع کنونی است. کشمکش برای مقصر جلوه دادن طرفین، پاشنه آشیلی است که به ضرر حاکمیت و ملت است. آن‌چه مشخص است، افزایش سرمایه اجتماعی از جمله اقدامات کارگشا در شرایط کنونی است که با ایجاد وفاق می‌تواند گره از مشکلات اساسی کشور بگشاید.
*س_برچسب‌ها_س*