افزایش سکونتگاه‌های غیررسمی کشور / حاشیه‌نشینی و تبعات آن

پژوهشگر آسیب‌های اجتماعی جهاد دانشگاهی تهران در یادداشتی ضمن تعریف سکونتگاه‌های غیررسمی و تبعات آن، آماری از رشد این سکونتگاه‌های غیررسمی ارائه کرد.

به گزارش خبرگزاری مهر، شهین رعنایی پژوهشگر آسیب‌های اجتماعی جهاد دانشگاهی تهران در یادداشتی اظهارداشت: بر پایه «سند توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی» مصوب سال 1382، اصطلاح سکونتگاه‌های غیررسمی جایگزین حاشیه‌نشینی شد. بنابراین، در متن به‌جای حاشیه‌نشینی، اصطلاح سکونتگاه‌های غیررسمی به‌کار رفته است.

سکونتگاه‌های غیررسمی بدون ضابطه در درون یا بیرون محدوده شهر به‌صورت شتابزده و مخفیانه ایجاد می‌شوند. این خانه‌ها دچار ضعف بنا و ریزدانگی نیز هستند. این سکونتگاه‌ها فاقد زیرساخت‌ها و خدمات شهری بوده یا در دسترسی به آن‌ها محدودیت وجود دارد. شیوه تملک در این مناطق عموماً غیررسمی و تراکم جمعیت در آن‌ها بالا است.

آمارهای ستاد ملی بازآفرینی شهری نشان می‌دهد که جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی کشور روندی افزایشی دارد. به‌این‌ترتیب که از سال 1390 تا سال 1398 از 10 میلیون نفر جمعیت حدوداً به 12 میلیون و نیم نفر رسیده است.

لذا طی 8 سال، جمعیت این مناطق به میزان 24 درصد رشد داشته است. طبق داده‌های این ستاد، در حال حاضر تعداد 1100 محله سکونتگاه غیررسمی شناسایی و به‌طور رسمی اعلام شده است. در سال 1398، 20 درصد جمعیت نواحی شهری را ساکنان این نقاط تشکیل می‌دادند.

با عنایت به تعریفی که از سکونتگاه‌های غیررسمی ارائه شد، جمعیت انبوهی از شهرنشینان کشور با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو هستند. چنان‌که داده‌های جدول زیر نشان می‌دهد، افزایش روند جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی روندی پایدار و تشدید شونده است.

آمارهای بانک جهانی نیز روند روبه رشد جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران را تأیید می‌کنند. بر اساس داده‌های آن‌ها، 25.3 درصد شهرنشینان کشور در این نوع سکونتگاه‌ها به سر می‌برند. روند رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در سطح جهان کاهشی بود. از سال 2000 م. (1379 تا 2018) از 40 درصد به 29 درصد کاهش یافته است. جمعیت سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران نسبت به منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) برابر با 24.1 درصد نیز بیشتر است.

پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان نشان می‌دهد که ساکنان سکونتگاه‌های غیررسمی معمولاً دچار فقر درآمدی هستند. نقشه رفاهی صد شهر ایران نشان می‌دهد که مثلاً در تهران، مشهد، تبریز، اهواز و سنندج خانوارهایی که در دهک‌های درآمدی پایین قرار دارند و دچار فقر درآمدی‌اند، عموماً در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند.

فقر درآمدی ساکنان حاشیه با آسیب‌های اجتماعی در هم تنیده شده است. با توجه به فقدان دسترسی به آمار رسمی در خصوص آسیب‌های اجتماعی در سکونتگاه‌های غیررسمی، از پژوهش‌هایی جهت بررسی وضعیت آسیب‌های اجتماعی در این نقاط استفاده شده است. مطالعات موردی در شهرهای زنجان، مشهد، تبریز و اهواز اثبات می‌کنند که آسیب‌هایی همانند اعتیاد در سکونتگاه‌های غیررسمی نسبت به میانگین شهری آن بسیار بالاتر است.

همچنین درباره طرد اجتماعی و پیوستگی آن با سکونتگاه‌های غیررسمی باید گفت؛ پژوهش‌های دیگر در خصوص طرد اجتماعی نشان می‌دهند که در اسلام‌آباد تهران، حکمت‌آباد کرمانشاه، کولی‌های شهر خرم‌آباد و اقلیت‌های جوکی و گدار در مازندران طرد اجتماعی یک مسئله بغرنج به شمار می‌رود. به‌طور معمول، پیوند فرامحلی بین این نقاط با سایر محلات شهر وجود ندارد و ساکنان سایر نقاط شهر به این محلات به عنوان انگ اجتماعی نگریسته و حاضر به پذیرش آن‌ها در اجتماع نیستند. مجموعه عوامل موردبحث موجب تشدید و تداوم چرخه فقر در این سکونتگاه‌ها شده است.

با توجه به جمعیت قابل‌ملاحظه ساکن در این نقاط و روند فزاینده آن، افزایش تعداد محلات مذکور، زیست غیررسمی ساکنان و پیچیده و چندبعدی بودن مشکلات این مناطق نیازمند این است که در اولویت سیاستگذاری‌های دولت قرار گیرد. در غیر این صورت، کشور با بحران‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و سیاسی - امنیتی مواجه خواهد شد.