ایمنی، قربانی شعارهای توخالی مسئولان
چقدر آماده‌اید؟ این پرسشی است که بسیاری از کارشناسان زلزله درباره آمادگی قبل و بعد از رخداد این حادثه طبیعی از مردم دارند.
شاید نتوانیم زلزله‌هایی را که این اواخر بر اقتصاد و اجتماع کشورمان وارد شده است، کنترل کنیم؛ زلزله‌هایی که حاصل اختلاس‌های میلیاردی چند سال اخیر دستگاه‌های دولتی یا ناشی از بالا پایین شدن ارز در کشور بود؛ اما شاید بتوان با آگاهی و آموزش تا حد زیادی از بار خسارتهای زلزله‌های ژئوفیزیکی کاست. اکنون که گسل‌های لرزه‌خیز کشورمان فرصتی بر ما قائل شده‌اند، تا زلزله و خسارتهای جبران‌ناپذیر دیگری را متحمل نشده‌ایم، خوب است از این رخداد طبیعی که ماهیت سودمندی دارد، اطلاعات کاملی کسب کنیم و شاید بتوانیم با این اطلاعات کمی از خسارتهای جانی و روحی واردشده را بکاهیم. یکی از راهکارهای جلوگیری از صدمات جسمی و روحی حاصل از رخداد زلزله، آگاهی و شناخت مردم از آن است. صمت به‌مناسبت روز ملی ایمنی در برابر زلزله از یک‌سو به اهمیت آگاهی‌بخشی و از سویی دیگر، به توان دانش‌بنیان‌ها پرداخته است.
زلزله؛ از واقعیت تا شایعه
شانزدهم ماه آذر امسال بود که دارندگان خط تلفن همراه اول، پیامکی مبنی بر احتمال وقوع زمینلرزه در تهران را دریافت کردند، هرچند برای بیشتر مردم باورپذیر نبود، اما می‌توانست وحشت را در دل جمعی از هموطنان‌مان پررنگ کند و آنها از ترس مجبور شوند، شبی را در سرما بیرون از خانه بگذرانند. پیش‌بینی زلزله در کشور ما تا حد زیادی محال است، چرا که عموما پیش‌بینی زلزله در همه جای دنیا فرآیندی دشوار است که پیچیده‌ترین و پیشرفته‌ترین لرزه‌سنج‌ها هم با درصد خطایی آن را پیش‌بینی می‌کنند یا تنها چند دقیقه قبل از وقوع زلزله آن را هشدار می‌دهند. گفتنی است، زلزله جزو آن دسته از مخاطراتی است که به‌سختی می‌توان پیش‌بینی دقیقی از زمان وقوع آن داشت، بنابراین بیشتر برنامه‌ریزان معتقدند ایمن‌سازی در برابر زلزله، انتشار محتوای دقیق در راستای آگاهی‌بخشی به‌منظور کاهش تلفات مادی و جانی می‌تواند راهکار مناسب‌تری برای مقابله با آن باشد.
آگاهی، مانعی در برابر خسارتهای سنگین
زلزله‌ای 6.6 ریشتری در سال 82 بم را ویران کرد. این حادثه نزدیک به 27 هزار کشته و 30هزار زخمی برجای گذاشت. کودکی 10ساله در چارچوب در ایستاد و آسیبی به وی نرسید. «چارچوب یکی از مکان‌های امن در هنگام وقوع زمینلرزه است»؛ این جمله‌ای بود که کودک در کتابی خوانده بود و هنگام زلزله زیر چارچوب در ایستاد و آسیب جدی ندید. بسیاری از خسارتهای جانی هنگام وقوع زلزله، حاصل عملکرد اشتباه افراد است که اگر تصحیح شود، درصد فوت و آسیب روحی و روانی کاهش بسیاری پیدا می‌کند. اینکه در هنگام زلزله بدانید کجا بروید و چه رفتاری داشته باشید، باعث کاهش صدمات جسمی می‌شود. بسیاری از مطالعات نشان داده است که پس از زلزله، افراد زیادی به‌شدت دچار ترس و استرس می‌شوند و بیشتر این ترس‌ها ناشی از اطلاعات نادرست است که توهمی بیش نیست.
شنیدن کی بود مانند خواندن
مهدی زارع، پژوهشگر و مدیر گروه زلزله‌شناسی مهندسی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی در گفت‌وگو با صمت درباره نقش آگاهی مردم در کاهش خسارتهای زمینلرزه گفت: مردم از زلزله آگاهی دارند، اما این میزان آگاهی نه کافی و نه مبتنی بر علم است، چرا که دانش به‌دست‌آمده، حاصل شنیده‌هایی است که از سوی خود مردم انجام گرفته که بیشتر برمبنای مشاهدات و تجربیات آنها است. این روند حتی برای کارشناسان هم مصداق پیدا می‌کند؛ بسیاری از کارشناسان این حوزه هم اطلاعات صددرصد علمی ندارند.
وی افزود: فرآیند نشر اطلاعات در زمینه افزایش آگاهی‌بخشی در کشور استاندارد نیست و بیشتر به‌صورت پراکنده انجام می‌گیرد. شماری از مردم تلاشی برای کسب آگاهی نمی‌کنند. اگر تلاش هم کنند، روند دسترسی به اطلاعات و کسب آگاهی دشوار است و به‌طورمعمول با یک‌سری محتوای تکراری مواجه می‌شوند.
وی گفت: برگزاری کلاس‌ها یا رویدادهای آموزش‌محور می‌تواند نقش مهمی در یادگیری افراد برای کاهش خسارتهای زلزله باشد، همچنین بپذیریم که صنعت نشر پویایی نداریم و کتاب‌هایی هم که در این عرصه نوشته و تدوین می‌شوند، فروش خوبی ندارند.
زارع بااشاره به نحوه نامناسب اطلاع‌رسانی دراین‌باره گفت: دولت نقش مهمی در اشاعه اطلاعات دارد، از تبلیغ‌های تلویزیونی گرفته تا حمایت از نهادها و سازمان‌های مربوطه و انتشار کتاب‌های درخور افراد با هر رده سنی. نکته مهم در زمینه انتشار محتوای مربوط به زلزله این است که بیشتر مردم برای آگاهی از این مسئله به‌طورمعمول به‌دنبال افرادی هستند که ظرف مدت زمان کوتاهی نکات آموزشی را انتقال دهند. کمبود اطلاعات در زلزله چه در حوزه عمومی که آحاد جامعه را شامل می‌شود و چه در مورد افرادی که فعالیت‌شان به زلزله مرتبط می‌شود، نظیر ساختمان‌سازها، مهندسان عمران و... به‌دلیل اینکه اطلاعات کافی ندارند، در برخورد با زلزله به‌شکل واقعی یا نشر برخی محتواها، دچار هراس و یا باورهای غلط می‌شوند.
به‌گفته زارع، نباید بگذاریم کار از کار بگذرد و بعد از برخورد با حوادث طبیعی، تازه به یاد این بیفتیم که آموزش بدهیم. اکنون فرصت خوبی است که عموم مردم درباره زلزله و نحوه برخورد با آن، اطلاعات دقیق‌تری کسب کنند.
وی افزود: به‌اعتقاد من، آموزش باید با سلیقه جامعه همراه باشد، متاسفانه میان جامعه علمی و مردم شکاف عمیقی افتاده است. در این شرایط است که هر فردی نمی‌تواند اطلاعات غلط را باب کند و از چیزی که نمی‌داند سخن بگوید.
وی در پاسخ به این سوال که چه نوع آموزشی درباره زلزله ارجحیت دارد، گفت: بستگی به نیاز مردم دارد. اینکه مردم چه چیزی را می‌خواهند از زلزله بدانند، ارتباط مستقیمی به میزان تحصیلات و سطح سواد مردم دارد. برخی محتواها در این زمینه جنبه اطلاع‌رسانی عمومی دارد و برخی دیگر برای گروه‌های خاص مردم تالیف می‌شود. برای نمونه یک کارشناس نفت می‌خواهد بداند که در صورت رخداد زلزله چه آسیبی به منابع نفتی زیرزمینی می‌رساند یا چه آسیبی به پالایشگاه‌های نفتی می‌زند. در این شرایط فرد می‌خواهد اطلاعات موردعلاقه‌اش را دنبال کند.
مردم با ادبیات زمینلرزه آشنا نیستند
زارع افزود: از طرف دیگر، برخی اطلاعات باید به مردم داده شود تا مردم با ادبیات زلزله آشنا شوند. برای مثال، باید بدانند که اصولا گسل چیست یا وقتی می‌گوییم گسلی در پوسته زمین فعال است، این به چه معنا است؛ بنابراین با 2 دسته اطلاعات و محتوا مواجهیم. یکی کتاب‌هایی که برای اطلاعات اولیه مردم تالیف می‌شود و دیگری کتاب‌هایی که علاوه بر مباحث اولیه زلزله‌شناختی از دیگر آسیب‌های آن متناسب با دیگر ساختارها ارائه می‌دهد.
به‌گفته زارع، بی‌شک شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند افزون بر ساخت دستگاه‌ها و ابزارها مرتبط با کاهش خسارتهای زلزله و ایمن‌سازی در برابر آن می‌توانند در زمینه اطلاع‌رسانی هم تاثیر جدی داشته باشند؛ نظیر بازی‌های رایانه‌ای و پلتفرم‌هایی که در نهایت منجر به آگاهی‌بخش عموم مردم می‌شود.
اتاق شبیهسازی دقیق زلزله برای تجربه فردی مهندسان عمران
آرش امین، موسس یک شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت درباره فناوری خود به نام اتاق شبیه‌ساز هوشمند زلزله آزما گفت: تاکنون آموزش بیش از 12هزار نفر را در بحث پیشگیری و آشنایی با مباحث زلزله برعهده داشتم. مخاطب اصلی مهندسان عمران هستند تا درک ملموسی از زلزله و نیرویی که بر یک سازه وارد می‌شود، داشته باشند، همچنین اینکه اشکالات اجرایی را که در کدام بخش ساختمان می‌تواند پاشنه آشیل زیان و آسیب جدی به ساختمان باشد، درک کنند.
وی گفت: نزدیک به یک دهه پیش بود که فعالیت خود را در زمینه پیشگیری از خسارتهای زلزله در حوزه فرهنگ‌سازی ساخت‌وساز اصولی آغاز کردیم و به‌عنوان یک شرکت دانش‌بنیان شناخته شدیم. از آنجایی که ایران کشوری لرزه‌خیز با دوره احتمال بازگشت است، احتمال وقوع زلزله در اقصی نقاط کشور، به‌ویژه در کلانشهر تهران غیرقابل‌اجتناب است.
تعریف و تمجید خارجیها
امین افزود: در این میان بیشتر افراد دست‌اندرکار ساخت‌وساز و حتی مدیریت شهری، نسبت به رخداد زلزله دید تئوری دارند و فاقد نگرش عملی هستند، در واقع فعالان در این زمینه تجربه ملموسی از زمین‌لرزه‌های بزرگ ندارند. به‌همین دلیل، دستگاه شبیه‌ساز زلزله آزما را در قالب یک اتاق بزرگ به‌صورت دستگاه رباتیک و قابل‌حمل (سیار) ساختیم تا برای آموزش کاربردی افراد کلیدی و درک دقیق آنها از زلزله قابل اعزام به اماکن در دسترس باشد. برای مثال، وقتی راجع به یک زلزله 7 یا 8 ریشتری صحبت می‌کنیم، به‌طوردقیق منظورمان از بزرگی و شدت آن چیست.
به‌گفته امین، این دستگاه قابل‌حمل و با دقت بسیار بالا ساخته شده است و به‌دلیل ساخت آن، سازنده در سال 2012 در رنکینگ اختراعات آلمان موفق به دریافت مدال طلا و 2 دوره هم کاندیدای جایزه کاهش خطرپذیری سازمان ملل متحد شده است.
امین گفت: اتاق شبیه‌ساز زلزله آزما 4 تن وزن دارد و قابلیت بارگذاری تا 3 تن روی عرشه 20 مترمربعی آن پیش‌بینی شده است. به‌عبارت روشن‌تر، کلاسی است که افراد می‌توانند آموزش کافی و ملموس درباره زلزله ببینند.
در این شبیه‌ساز زلزله، ارتعاشات لرزه‌ای زلزله‌های مهم دنیا در 3 و 6 درجه آزادی در 3 محور طولی، عرضی و عمودی با دقت بالا شبیهسازی می‌شود تا اثر ارتعاشات حوزه‌های دور و نزدیک هر زلزله و دلایل علمی تخریب آنها به‌شکل ملموس قابل‌تجربه و تفکیک برای مخاطبان تجزیه و تحلیل شود.
وی ادامه داد: رکوردهای زلزله‌های مهم ایران و جهان همچون زلزله‌های بم، طبس، لوماپریتا، کوبه و... از مرجع‌های معتبر دانشگاهی همچون سایت معتبر peer استخراج و به سیستم هوشمند این دستگاه داده شده است و تمام اتاق به‌همان میزان با دقت بالا می‌لرزد.
امین گفت: عرشه این دستگاه 20 مترمربع است که می‌تواند به‌عنوان یک میز لرزان دقیق برای تست محصولات ساختمانی نیز مورداستفاده قرار گیرد و حتی مدل‌سازی ساختمان‌های عملکردی نیز روی این دستگاه قابل‌انجام است.
این فعال دانش‌بنیان گفت: می‌توان روی عرشه این شبیهسازی زلزله، سازه‌های قاب خمشی ویژه و عملکردی را با محصولات و مصالح دانش‌بنیان به‌صورت‌عینی مدل‌سازی کنیم که به فراخور ویژگی مناطق برای کاهش خسارت‌ها در برابر زلزله مورد تحلیل قرار گیرد و براساس دوری و نزدیکی به گسل‌ها، رفتار سازه‌ای و غیرسازه‌ای و الگوهای ارتقای ذاتی و بنیادی کیفیت ساختمان‌ها در این شبیه‌ساز موردتحلیل و بررسی قرار گرفته و مروج مصالح نوین دانش‌بنیان ساختمانی برای دست‌اندرکاران قرار گیرد.
بیمهریهای دولتی ادامه دارد
وی در ادامه، درباره چالش‌های رشد دانش‌بنیان‌های فعال در حوزه ایمنی و زلزله گفت: متاسفانه حمایت درخوری از جانب سازمان‌های دولتی که متولی رشد و توسعه فناوران حوزه ایمنی به‌شمار می‌روند، وجود ندارد. یک دلیل عمده نبود حمایت، سیاست‌های انقباض پولی دولت در یک دهه گذشته بوده که مسبب عدم‌تزریق مالی به نهادهای تصمیم‌ساز در حوزه پیشگیری بوده است، لاجرم نهادهای متولی به‌جای تمرکز و برنامه‌ریزی روی مبانی پیشگیری، بر مقابله با بحران‌ها و بازسازی پس از سانحه تمرکز کرده‌اند. دلیل دیگر این بوده که ارتقای آگاهی مردم، به‌ویژه متخصصان درباره زلزله، متولی جدی ندارد.
وی افزود: تاکنون نه هلال‌احمر و نه سازمان مدیریت بحران شهر تهران و نه مدیریت بحران کشور و نه حتی سازمان نظام مهندسی ساختمان، آن نوع حمایتی را که انتظار می‌رفت، انجام نداده‌اند و در کل، همکاری‌های موثری که به توسعه این فناوری آموزشی و رشد این شرکت دانش‌بنیان و پوشش تمام مناطق تهران و کل کشور منجر شود، محقق نشد و تنها در حد یک نمونه عملیاتی اولیه آن، با سرمایه شخصی موسس این شرکت دانش‌بنیان ساخته شده است. برای انجام آموزش‌های محدود و اشل کوچک منطقه‌ای محدود باقی ماند.
آرزویی که تبدیل به رویا شد
امین افزود: 10 سال پیش، به این امید این کار را آغاز کردیم که حداقل 22 دستگاه برای پوشش آموزش و ترویج ایمنی کل مناطق کلانشهر تهران و حداقل 30 دستگاه برای پوشش استان‌های کشور توسط نهادهای متولی به ما سفارش ساخت داده شود و بتوانیم به‌طورمستقیم اشتغالزایی بیش از 300 نفر و غیرمستقیم بیش از 5هزار نفر را رقم بزنیم و بر ترویج مصالح نوین ساختمانی در کشور اثر کلان بگذاریم. اما بعد از یک دهه، چنین چشم‌اندازی همچنان در حد رویا باقی مانده است.
وی ادامه داد: حتی چندی پیش تفاهمنامه همکاری با یک نهاد مربوط به پیشگیری از بحران تهران امضا کردیم که در خلال آن قرار بود حداقل یک مجتمع مجهز آموزشی برای کل مخاطرات طبیعی و شهری که در خاورمیانه نظیری ندارد، راه‌اندازی شود، اما متاسفانه موردبی‌مهری نهادهای تامین تسهیلات و اعتبار قرار گرفتیم و در کل سنگ‌اندازی‌های زیادی شد. تا اینکه در نهایت نبود منابع مالی کافی بین آن نهادها و نبود سیاست و تعریف جدی و عملیاتی حمایتی، روند کار را مسکوت کرد و تاسیس این مجتمع لغو شد. امین گفت: از آنجایی که مخاطب اصلی محصول، نهادهای بالادستی و سیاست‌گذار و متولی آموزش‌های نوین ایمنی و ساختمان در یک کشور هستند، واضح است که بدون حمایت و بدون برنامه جامع این نهادها، موازی‌کاری و تک‌روی یک بخش خصوصی، از منظر فنی غیرممکن و از منظر مدیریتی جایز نیست، از این‌رو به‌دلیل نبود برنامه عملیاتی میان‌مدت و بلندمدت و نبود حمایت مالی از جانب نهادهای مسئول و متولی، محقق شدن توسعه این نوآوری مولد برای رشد فرهنگی ارتقای نگرش ایمنی بر بهسازی ساختمان‌های موجود و تاثیرگذاری آن بر ساختمان‌سازی ایمن و اثرگذاری مستقیم آن بر رشد کسب‌وکار حوزه مصالح نوین ساختمانی که توسط آن قابل‌ترویج است، تاکنون محقق نشده است.
سخن پایانی
این رئیس شرکت دانش‌بنیان در ادامه صحبت‌هایش به‌دلیل بیمهریهای نامبرده از سوی نهادهایی را که ادعای متولی بودن دارند، صحبت از رفتن و نماندن کرد. اینکه می‌خواهد به‌محض دریافت یک پذیرش از سوی کشورهای پیشرفته اتاق شبیه‌سازش را بردارد و از کشور برود. جای تاسف دارد کشوری لرزه‌خیز نظیر ایران نتوانست از شرکتی حمایت کند که ظرفیت بالایی در آموزش و آگاهی در ساختمان‌سازی برای مهندسان عمرانش به‌منظور افزایش ایمنی در برابر زلزله دارد. شاید بتوان دلیل این بی‌مهری‌ها را در نداشتن نگرش درست برخی مسئولان امر در بحث ایمنی یا به‌عبارت دیگر، مهم نبودن جان آدمی در نظر آنان دانست؛ گویا عباراتی نظیر پیشگیری و مدیریت ریسک برای بعضی مسئولان کشور مفاهیمی ناآشنا و غریبه هستند.