بازی بزرگ در قفقاز

دنیای اقتصاد: جمهوری آذربایجان، تنها کشوری که با هر دو قدرت روسیه و ایران هممرز است، بهعنوان نقطه کانونی در تعاملات راهبردی و اقتصادی در حال گسترش چین مطرح شده است. از دیدگاه آمریکا هم، اهمیت ژئواکونومیک آذربایجان ناشی از موقعیت آن بهعنوان تامینکننده مهم انرژی و محور ترانزیتی است که مسیرهای جهانی را متنوع کرده و دسترسی آمریکا به آسیای مرکزی را تضمین میکند.
نشریه آمریکایی نشنال اینترست با تحلیل بازی بزرگ در قفقاز نوشت: از دیدگاه ژئوپلیتیک ایالات متحده، آذربایجان یک شریک استراتژیک حیاتی در اوراسیا به شمار میرود. پس از نقش کلیدی واشنگتن در میانجیگری توافق صلح تاریخی میان آذربایجان و همسایهاش ارمنستان، دولت ترامپ اکنون باید سیاست خارجی گسترده خود را نسبت به این کشور بازتعریف و روابط خود را با آذربایجان تقویت کند. در ماههای اخیر، تحولات مهمی پیرامون آذربایجان و سه رقیب اصلی ایالات متحده رخ داده است. یک روز پس از امضای توافق «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بینالمللی» (TRIPP) توسط دونالد ترامپ، الهام علیاف و نیکول پاشینیان، علی اکبر ولایتی هشدار داد که تهران هرگونه مسیر حمایتشده توسط آمریکا در قفقاز را مسدود خواهد کرد و TRIPP را «گورستان مزدوران ترامپ» خواند.
طی 6ماه گذشته، علیاف دو بار به چین سفر کرده و با شی جینپینگ در 23 آوریل در پکن دیدار کرده تا روابط دوجانبه را به شراکت راهبردی جامع ارتقا دهد و بار دیگر در 31 اوت در حاشیه اجلاس شانگهای در تیانجین ملاقات کرد. این تحولات هم فرصت و هم تهدید برای منافع آمریکا در جنوب قفقاز و آسیای مرکزی را نشان میدهد. از منظر ایران، آذربایجان شریک استراتژیک طبیعی برای واشنگتن است. آذربایجان بهعنوان یک کشور سکولار با اکثریت جمعیت شیعه در مرز شمالغربی ایران، همواره با ایران اختلافاتی داشته است، هرچند محدودیتهای تاریخی منطقهای، اثرگذاری آن را محدود کرده است.
پیروزی آذربایجان در جنگ 2020 با ارمنستان، تعادل قدرت در جنوب قفقاز را تغییر داد و نفوذ منطقهای این کشور را افزایش داد. مهمتر از آن، تحولات اخیر در رابطه با ایران و منازعه با اسرائیل فرصت مناسبی برای باکو ایجاد کرده تا به شریک کلیدی آمریکا در مدیریت همسایهای تبدیل شود که احتمالا سالها چالش باقی خواهد ماند.
بهطور مشابه، روابط رو به وخامت آذربایجان با روسیه فرصت مناسبی برای واشنگتن فراهم کرده است. آذربایجانیها حتی زمانی که با ایران مخالفت داشتند، رابطه نزدیک خود را با روسیه حفظ کردند. اما اوضاع پس از جنگ دوم قرهباغ تغییر کرد و نشان داد نفوذ مسکو در پیرامون جنوبی خود کاهش یافته است. جنگ اوکراین وضعیت را برای روسها دشوارتر کرد و باعث شد باکو در برابر مسکو جسورتر عمل کند.
این تغییرات در شمال و جنوب آذربایجان فرصتی استراتژیک برای این کشور فراهم کرده است تا بهعنوان پل زمینی بین غرب و شرق عمل کند. مسیر TRIPP نقش محوری در رفع گلوگاه جنوب قفقاز در مسیر بینالمللی ترانس - خزر، یا همان «میانهراه» دارد و دسترسی اروپا و آمریکای شمالی را به آسیای مرکزی فراهم میکند. همزمان، چین نیز از TRIPP بهره میبرد؛ زیرا این مسیر، حلقهای حیاتی در پروژه کمربند و جاده پکن است. این همگرایی منافع، اهمیت فزاینده آذربایجان را بهعنوان هاب اتصال اوراسیا و تجارت جهانی نشان میدهد. برای بهرهبرداری از تضعیف روسیه و ایران و جلوگیری از کسب مزیت توسط چین، واشنگتن باید نگاه خود را به باکو بازنگری کند. بخش 907 قانون حمایت از آزادی 1992 همچنان مانعی مهم برای پیشرفت است. این قانون که در جریان اولین منازعه قرهباغ وضع شد، بیشتر اشکال کمک مستقیم دولت آمریکا به باکو را ممنوع میکند. با توجه به توافق صلح میان آذربایجان و ارمنستان که با میانجیگری دولت ترامپ حاصل شد، بخش 907 عملا بیاثر است.
بااینحال، این قانون هنوز به قوت خود باقی است و مانعی برای منافع استراتژیک، اقتصادی و دیپلماتیک آمریکا در اوراسیا محسوب میشود و نیاز به لغو فوری دارد. برخی هنوز طرفدار حفظ آن هستند، اما نگهداشتن این قانون عمدتا به نفع روسیه، ایران و چین است که میخواهند از هرگونه تنش در روابط آمریکا و آذربایجان بهرهبرداری کنند. پکن نهتنها از صلح آذربایجان و ارمنستان در زمینه اتصال منطقهای سود میبرد، بلکه در حال حاضر جنگندههای JF-17 نسل 4.5 خود را از طریق پاکستان به باکو تامین میکند. هیچ دلیلی وجود ندارد که آذربایجان نتواند تجهیزات آمریکایی خریداری کند. شرکتهای آمریکایی در آذربایجان فرصتهای فراوانی دارند، بهویژه در بخش انرژی، زیرا این کشور صادرکننده عمده نفت و گاز است. همچنین، آذربایجان میتواند مسیر ترانزیت نفت قزاقستان و گاز ترکمنستان باشد و نفوذ انرژی روسیه را کاهش دهد؛ زیرا مسکو مسیرهای تامین را در انحصار دارد.
بنابراین، ضروری است که کاخ سفید ترامپ بر شتاب TRIPP تکیه کند. موفقیت استراتژی آمریکا در اوراسیا به تقویت روابط با آذربایجان بستگی دارد. اقدام فوری لازم است؛ زیرا پکن پیش از آمریکا در منطقه پیشتاز شده است. لغو بخش 907، گامی حیاتی برای تامین منافع استراتژیک، اقتصادی و دیپلماتیک آمریکاست.