ببینید | کشف حقایقی از مُهرهای ساسانی قاچاق‌شده به آمریکا

وب‌گاه عرشه آنلاین 1402/02/04 - 21:28 مشاهده در مرجع

73 گِل‌مُهر ساسانی که سال 1395 از آمریکا به ایران بازگردانده شد و اکنون جزو دارایی‌های گنجینه موزه ملی ایران است، واکاوی و رمزگشایی شد.

به گزارش عرشه آنلاین، پژوهش روی 73 گِل‌مُهر ساسانی که هم‌اکنون در اختیار موزه ملی ایران است و در 19 اردیبهشت سال 1395 از آمریکا به ایران برگردانده شد، به کوشش «پارسا قاسمی»، دکتری باستان‌شناسی از دانشگاه پانتئون - سوربن فرانسه انجام شده است که برآیند این بررسی نشان می‌دهد این گل‌مهرها شامل دو دسته اداری (13 گل‌مهر) و خودی / شخصی (60 گل‌مهر) هستند که نزدیک به 244 اثر مهر دارند. از بین آن‌ها، 231 اثر مُهر، از گونه خودی و 13 اثر مهر از گونه اداری است.

از بین 13 گل‌مهر اداری، 11 گل‌مهر دارای اثر مهر با نام اداره موبد «گوهگند کوست گرگان» است. دو گلمهر دیگر، یکی دارای اثر مهر «اداره آمارگر سَکِستان» و دیگری، از آنِ اداره آمارگر ایران اَبزود خسرو و نسینا و آروایستان و آرزون است.

از بین گل‌مهرهای خودی، دو گل‌مهر با اثر مهر سپاهبد خوراسان (شرق) و یک گل‌مهر با اثر مهر سپاهبد نیمروز (جنوب)، شمار 5 گل‌مهر با اثر مهرهای اَسپبُد / فرمانده سواره‌نظام پارتی، 5 گلم‌هر با اثر مهر اَسپبُد پارسی، و شمار زیادی دیگر، از آن ِ چهره‌های شناخته‌شده یا ناشناس یا کَسان دیگر درگیر و دست‌اندرکار در دستگاه فرمانروایی ساسانی است.

همانندی بیشتر اثرمهرهای این مجموعه با گلم‌هرهای مجموعه «احمد سعیدی» که پیش‌تر «ریکا گیزلن» آن‌ها را چاپ کرده، نشان می‌دهد که به گمان بسیار، این 73 گل‌مهر، بخشی از مجموعه سعیدی و نمونه‌های همانند آن بوده است که شاید از سوی این مجموعه به فروش رفته، و سپس به دست پلیس آمریکا افتاده و به وزارت خزانه‌داری وقت آمریکا سپرده شده است.

بنا بر بررسی پژوهشگر، «اگرچه جایگاه پیدایی این گل‌مهرها داستان پنهانی بیرون بردن آن‌ها از ایران و زمان رسیدن آن‌ها به کشور آمریکا را هیچ یک از ما نمی‌دانیم اما همانگونه که پیشتر گفته شد در سال 1395 خورشیدی وزارت خزانه‌داری وقت آمریکا در راستای بهبود و پیوند دیپلماسی با ایران در چارچوب برجام این گل مهرهای ساسانی را به دفتر نگهبان منافع ایران در نیویورک می‌سپارد. اندکی پس از آن از سوی وزارت خارجه وقت به ایران آورده می شود سپس در روز 19 اردیبهشت ماه همان سال همان مجموعه برای رونمایی به موزه ملی ایران واگذار می‌شود اکنون گل مورد ها در فهرست دارایی داهای گنجینه این موزه ثبت شده است.

نگارنده با موشکافی بیشتری دریافت یک پیوند ژرفی بین این مجموعه از گل‌مهرهای چاپ شده در مجموعه احمد سعیدی پدیدار است. در ادامه روشن شد که بیشتر اثر مهرهای این مجموعه پیش از این شناخته شده بودند که از سوی دکتر «ریکا گیزلن» در کتاب مهرها و اثر مهرهای مجموعه احمد سعیدی به چاپ رسیده‌اند. با همین دیدگاه با ریکا گیزلن گفت‌وگو و دریافت‌های نگارنده با ایشان در میان گذاشته شد. ایشان نیز پس از شنیدن بررسی نگارنده گفتند این گل‌مهرها باید از مجموعه سعیدی به فروش رفته باشد. همچنین در گفت‌وگوی ما روشن شد که ایشان از مجموعه بزرگ سعیدی همه نمونه‌های همانند را بررسی نکرده، زیرا نمونه‌های همانند زیادی در آن بایگانی بوده است. نیاز به یادآوری است که بر پایه تصاویر دریافتی نگارنده از موزه در سال 1395 روی هم رفته 244 اثر مهر از بررسی 73 گل‌مهرها شناسایی شد، اما بدون شک شمار اثر مهرها باید اندکی بیشتر از 244 باشد، زیرا نگارنده این تصاویر را نگرفته و می‌توان گمان برد شمار اندکی از اثر مهرهای کوچک، چون در بخش برش گلمهر زده شده از دید پنهان مانده و عکاسی نشد باشد.»

این باستان‌شناس با ریخت‌شناسی و بررسی ویژگی گل‌مهرها به این نتیجه رسیده است که «همه 73 گل‌مهر مجموعه از گل پخته هستند یا از برای قرار گیری در نزدیکی آتش گرما دیده‌اند. گرمای شماره اندکی از آن‌ها بیش از اندازه بوده و پشت و روی آن‌ها دارای دو رنگی و سیاهی است. آمیزه آن‌ها دربرگیرنده ماده چسباننده کانی ریز و درشت در برخی گیاهی و گاهی هم ناپیداست. شمار اندکی از آن‌ها دارای دانه‌های درشت شن یا آهک است و همچنین در بافتی که در آن‌ها یافت شده رسوب و یا گچی دارند که نوشته‌ها و نقوش روی آن‌ها ناخوانا شده است. خمیره شماره 66 گل‌مهر در دامنه رنگی نخودی قهوه‌ای روشن تا تیره است. از بین آن‌ها 7 گل‌مهر به رنگ خاکستری است و این به خوبی روشن می‌کند که هر یک دارای بافت خاک گوناگونی بوده است که از جایگاه‌های گوناگون و در کارگاه‌های جدا از هم ساخته شده و همراه بنجاک / بسته / کالا / سفارش به کانون دریافت‌کننده فرستاده شده‌اند.

رویه بیشتر گل‌مهرها دربرگیرنده اثر انگشت یا اثر کف دست سازنده یا مهرکننده آن است که هنگامی که چانه گل هنوز خیس بود مهر شدند. اگر در آینده نه چندان دور روی گل‌مهر های ساسانی بررسی انگشت‌نگاری و کف دست‌نگاری انجام شود شاید بتوان سازنده آماده‌کنندگان چانه گل و مهرکنندگان آن‌ها در چنین مجموعه‌ای را ردیابی کرد یا شاید بتوان دریافت مهر را چه کسی روی گل کوبیده است. آیا دارنده مهر یا کسان دیگری که آماده کننده چانه گل بوده‌اند آن مهر را از دارنده مهر گرفته و سپس روی چانه گل می‌کوبیده است؟ این می‌تواند دانش ما درباره فرایند مهر و موم را افزایش دهد و همچنین می‌توان پی برد که چند تن در این کار دست داشتند یا شاید بتوان کسانی که در ساخت و آماده‌سازی چانه گل درگیر بودند را در گل مهرهای یک مجموعه شناسایی کرد.

همانگونه که می‌دانیم همه آنها همراه بنجاک / بسته / کالا یا بارهایی به دریافت‌کننده رسیده و سپس دریافت‌کننده گل‌مهر را از بسته جدا کرده و بایگانی کرده است. بنابراین دانستن این‌که چه بنجاک / کالا / بسته‌های همراه این گل‌مهرها فرستاده شده بدون آگاهی از جایگاه پیدایی آنها دشوار و پیچیده است همانند این مجموعه که جایگاه پیدایی آن‌ها روشن نیست.

افزون بر این رویه شماری از گل‌مهر ها دارای رسوب آهکی است که خوانش نبشته پهلوی و شناسایی ریزه‌کاری اثر مهر را دشوار کرده است. چهره بیشتر گل‌مهرها به مانند یک کیک نیمه مدور بیضی باد کرده بی‌پیرایه است که سنگینی و اندازه گوناگون دارند.

میانگین کوچکترین گل‌مهرهای مجموعه به ترامون (قطر) 30 در 32 در بلندای 29 میلیمتر و بزرگترین آن‌ها به ترامون 76 در 78 در بلندای 29 میلیمتر است. از دید اندازه گل‌مهرهای سپاهبد و اداری بزرگتر از دیگر گل‌مهرها است، زیرا دربرگیرنده اثر مهرهای بزرگتری است. افزون بر این در بین گل‌مهرهای دیگر خودی نیز گل‌مهرر با اندازه بزرگ یافت می‌شود. گل‌مهر با اثر مهر اداری بین 40 تا 90 گرم سنگینی دارند. به درستی روشن نیست که اندازه مهرها پیوندی در گزینش اندازه چانه‌گیر برای مهر زدن داشته است. اما آنچه روشن است چونه یک گل نمی‌توانست بیش از اندازه سنگین باشد وگرنه پیوستن آن را بسته همراه تا رسیدن به دریافت‌کننده پیچیده و دشوار می‌شده است.

شکل بیشتر اثر مهرها مدور، بیضی و اندکی از آن‌ها به شکل لوزی و مستطیل است. این اثر مهرها بیشتر محدب، گاهی تخت و ساده و یا دارای کناره پهن است. شماری از اثر مهرها همانند نگین روی قاب انگشتر بوده و یک کناره داشته است. در پیرامون شماری از اثر مهره‌های محدب، جای میخچه‌های کوچک که محدب را به چهارچوب انگشتر پیوند می‌داد دیده می‌شود.

در این مجموعه بیشتری گل‌مهرها با نخ بسته پیوست می‌شده استریال اما در مجموعه دیگر نمونه‌هایی داریم که گل‌مهرها بدون نخ به کالا همراه پیدا می‌شدند، مانند نمونه‌ای که در کاوش‌های سیف‌آباد به لبه یک ظرف سفالی چسبانده شده بود. آنچه ما می‌دانیم زمانی که چانه آماده شده نخ و ریسمان در آن‌ها جاگذاری شده است راه گذر نخ در گل‌مهرهای شکسته نشان می‌دهد که این شیوه جاگذاری نخ روشمند بود و در هسته گل، گره‌های یک یا چند شاخه می‌شده است.

نبشته اثر مهرها دوگونه پهلوی گسسته (کتیبه ای) و پهلوی شکسته یا پیوسته (کتابی) است. در یک جای نیز از پهلوی بینابینی استفاده شده که نوشتاری بین پهلوی گسسته و پهلوی شکسته را گویند. ریکا گیزلن پیشتر به خوبی در گل‌مهرهای مجموعه سعیدی به گونه‌های نوشتاری گوناگون پهلوی پرداخته است.

پژوهشگر با بررسی این گل‌مهرها همچنین دریافته 11 گل مورد از منطقه اباختر ایران یافت شده‌اند و چه بسا که از کندوکاوهای ویرانگر سوداگران در گستره جغرافیایی دیوار گرگان به دست آمده باشند. منطقه گرگان یکی از شناخته‌شده‌ترین مناطق ایران است ساسانی است که پژوهش‌های بیش از یک دهه گذشته دستاوردهای با ارزشی به دنبال داشته و نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری گسترده ساسانیان در این بخش از شاهنشاهی ساسانی بوده است.

افزون بر اثر مهرهای اداری، بررسی اثر مهرهای خودی زده شده روی 11 گل مهر اداری و جستجوی همین اثر مهرها در مجموعه‌های به‌دست آمده از کاوش‌های باستانی مانند تورنگ تپه، کبودان / کبودوال یا دیگر محوطه‌هایی که در آینده از آن‌ها گل‌مهرها یافت می‌شود به ما کمک خواهد کرد تا پیوند ادارات با این کسان را دریابیم و شاید پهنه جغرافیایی پیدایی آن‌ها را شناسایی کنیم.»

این پژوهش با جزئیات بیشتر در شماره سوم مجله موزه ملی ایران منتشر شده که هم اکنون در وبسایت این موزه به صورت رایگان در دسترس است. / ایسنا

هم اکنون دیگران می خوانند