بیش از هر زمانی به تفکر امام صادق (ع) در اندیشه‌ورزی نیازمندیم

حجت الاسلام جلال نوری کاخکی به مناسبت سالروز میلاد امام صادق (ع) در گفت و گو با خبرنگار معارف ایرنا گفت: اسلام در معنای حقیقی کلمه، توسط امام جعفر صادق (ع) معرفی شده است. یعنی دین اسلام بر خلاف سایر ادیان شاه کلیدهایی مبنی بر تفکر، اندیشه ورزی و توجه به عقلانیت و گفت و گو دارد.

وی افزود: بحث علم، بینش و شعور در فرهنگ اسلامی دارای اهمیت بسیاری است و آنچه که دین اسلام را از همه ادیان متمایز می کند، پرداختن اسلام به همین امور است. دیگر ادیان به مسائلی همچون اطاعت کردن، عبادت کردن، معنویت، عرفان و توصیه های اخلاقی می پردازد اما اسلام تنها دینی است که توجه ویژه ای به علم و آگاهی دارد.

این کارشناس مذهبی ادامه داد: امام صادق (ع) در فرصت بسیار طلایی که در جریان نزاع های دو گروه و جریان سیاسی - اجتماعی آن زمان یعنی بنی امیه و بنی عباس، به تربیت شاگردان و کادرسازی و تربیت نیروی انسانی می پردازند. در واقع آن حضرت توجه خاصی به سرمایه انسانی دارد که امروزه در نظام سیاسی اداری تمام دنیا به عنوان بالاترین سرمایه شناخته می شود.

وی اضافه کرد: اهمیت سرمایه انسانی یعنی تربیت نیروی انسانی که آگاهی و بینش ویژه ای داشته باشد، امروزه معلوم شده است و امام صادق (ع) در آن زمان با توجه به روش ها و استراتژی راهبردی که قرآن تبیین کرده، دست به این اقدام بزرگ زدند. البته این امر ریشه در آن دارد که امام جعفر صادق (ع) در عصر گفت و گو و تبادل آرا بین ادیان و مذاهب بود. یعنی آزادی بیان در بین گروه های مذهبی و دینی وجود داشت و ملحدین، معتقدین به مسیحیت، زرتشت، صائبین و مجوس نظرات خود را بیان می کردند و لذا شبهات و مسائل مختلفی مطرح می شد. درچنین عصری نیاز به روشنگری بود و امام با توجه به آشنایی با عصر خود و نیازهای زمان، شاگردان ویژه ای را تربیت کردند که در رشته های مختلف مانند رشته های اعتقادی، علوم طبیعی و تجربی زبانزد شدند.

اوج نهضت علمی امام صادق (ع) در دوران قرون وسطی

نوری گفت: جهان بشریت همواره یک دوران انحطاط و دوران رشد داشته است. در زمانی که اروپاییان در انحطاط و دوره قرون وسطی به سر می بردند، حرکت های امام ششم و تربیت شاگردان دانشمند، باعث شد تا این دانشمندان در سطح جهان اسلام شاگردانی را تربیت کنند که در آن زمان نهضت علمی رشد و آگاهی در جهان اسلام را به اوج برسانند.

وی افزود: اخیرا فیلمی به نام پزشک در آلمان به نمایش درآمده که سال 1021 میلادی یعنی هزار سال پیش و قرون وسطی را نشان می دهد و آن زمانی است که اروپاییان با خرافات می خواستند مشکلات و بیماری های خود را درمان کنند و یک پزشک به نام جسی می بیند که افرادی مشغول طبابت بودند که همزمان آرایشگری هم می کردند و در علم آنها در حد کشیدن دندان، جا انداختن استخوان و قطع انگشتان سیاه بود. در این فیلم جسی متوجه می شود که مسلمانان در علم پزشکی پیشرفت های فراوانی دارند و به همین دلیل به ایران مسافرت می کند و در شهر اصفهان با شخصی به نام پورسینا یعنی بوعلی سینا آشنا می شود و بسیاری از علوم پزشکی را از او فرا می گیرد و زمانی که از ابن سینا درباره آخرین اطلاعات مربوط به درد گوش را می پرسد، ابن سینا او را به قفسه ای از کتابخانه راهنمایی می کند که تمام کتاب های آن درباره عفونت گوش است.

این کارشناس رسانه افزود: دانشمندانی همچون بوعلی سینا، زکریای رازی، ابوریحان بیرونی و علمای بزرگ قرن های سوم تا دهم، حاصل نهضت علمی امام صادق هستند. چون قرن سوم همان قرنی است که شاگردان امام صادق (ع) به تربیت شاگردان می پرداختند و به عبارت دیگر نهالی که امام ششم کاشته بودند، کمتر از یک قرن میوه داد.

نهضت ترجمه مدیون رشد علمی جهان اسلام است

نوری گفت: متاسفانه ساختار نظام سلطنتی، دعواهای سیاسی و وارد کردن مسلمانان در مسائل مربوط به اختلافات فرعی مذهبی و درگیر شدن در تعصبات مختلف باعث شد تا جهان اسلام از رشد و بالندگی خود عقب بیافتد در حالی که نهضت ترجمه و رشد علم در اروپا مرهون رشد علمی جهان اسلام است. در عصری که مسلمانان درگیر مسائل سیاسی بودند و خفقان شدید پس از عاشورا به گونه ای بود که دانشمندان و طرفداران اهل بیت با آنان ارتباط نداشتند، می بینیم که امام سجاد (ع) نتوانستند شاگرد تربیت کنند ولی از زمان امام باقر تربیت شاگرد شروع می شود و امام صادق (ع) به صورت علنی شاگردان بسیاری مانند جابر بن حیان، ابوحنیفه، هشام بن حکم، هشام بن سالم و مومن طاق را تربیت می کنند.

حاکمیت جغرافیای دینی

وی افزود: در آن زمان عوامل مختلف دست به دست هم می دهد و جغرافیای زمینی به کنار می رود و جغرافیای دینی حاکم می شود به گونه ای که تضارب آرا میان مسلمانان به راحتی انجام می شود و تعصبات از بین می رود. مقداری آزادی بیان شکل می گیرد و تسامح دینی بوجود می آید به گونه ای که اگر کسی آرای مخالف داشت، به بند کشیده نمی شود. همین فضا باعث شد که استراتژی راهبردی اسلام در سایه ساختار اندیشه ورزی و گفت وگو مباحثی مانند تدبر و تفکر رشد پیدا کرده و گفت و گو و استدلال ورزی شکل گیرد، به گونه ای که امام صادق (ع) این نهضت علمی را پایه گذاری کردند.

گفتمان سازی امام صادق (ع) نیاز امروز جامعه

این پژوهشگر مذهبی گفت: آیا اگر الان امام صادق (ع) حضور داشتند، همین جریان دینی را دنبال می کردند که ما دنبال می کنیم؟ ما فقط به مسائل مذهبی و مناسک توجه داریم و از بحث و تبادل نظر کمتر بهره مند می شویم و کمتر به اندیشه ورزی و توجه به آرای مختلف توجه می کنیم. اگر امام ششم در همین عصر بود، نگاهی دیگر داشتند. به عنوان نمونه هنوز وحدت حوزه و دانشگاه در معنای کامل خود شکل نگرفته و هنوز شاهدیم که تعصبات مذهبی هنوز در بین مردم وجود دارد.

وی افزود: الان منطقه غرب آسیا به امام صادق (ع) احتیاج دارد. اگر شاهد ظهور طالبان، داعش و گروه های تکفیری هستیم به این دلیل است که به تفکر امام صادق (ع)، ساختار گفت و گو و استدلال ورزی، تبیین مسائل از طریق اندیشه ورزی و توجه به آگاهی و ادراک مسلمانان کمتر توجه می شود. بیشتر گروه های مسلمان گرفتار تعصبات مذهبی و عقاید مذهبی خودشان شده ند.

ارزش دانش بی بصیرت در قرآن

نوری ادامه داد: این مساله نشان می دهد که امروز بیش از هر زمان دیگر به گفتمان سازی امام صادق (ع) نیاز داریم. در این گفتمان سازی آنچه ملاک و معیار یک مسلمان است، همان چیزی است که قرآن از ما خواسته است. قرآن بیشتر به آیات تفکر در عظمت خلقت توصیه می کند و پیرامون هر امری به ما سفارش می کند و می فرماید افلاتعقلون یا افلاتتفکرون.

وی افزود: قرآن در هر امری از ما می خواهد که با آگاهی و شعور اقدام کنیم. قرآن فقط به علم توصیه نمی کند. چون دانشی که مبتنی بر بینش نباشد، طبق آیه پنجم سوره جمعه به انسان تذکر می دهد کسانی که دانشی دارند ولی بینش ندارند مانند الاغی هستند که کتاب بر بار خود می برند. این آیه از آیات فوق العاده صریح و شفافی است که خدا به بشریت تذکر می دهد که انسان هایی که فکر می کند رشد و پیشرفت کرده اید مثل شما مثل کسانی است که دانش را حمل می کند ولی هیچ بهره ای از آن نمی برد.

این کارشناس رسانه اضافه کرد: امروزه دانش بشری در حوزه های مختلف مانند فیزیک، شیمی، ریاضی، پزشکی، راهسازی در خدمت جسم انسان است و پیشرفت های بسیاری کرده است ولی بشر هنوز از شناخت خود و معرفت شناسی غافل است و از مسائل ابتدایی مانند اخلاق گفت وگو عقب است. انسان هنوز به معنویت عرفانی توجهی ندارد و در جهان دینداری شکلی حاکم است.

وی افزود: این که قرآن چنین راهبردهای بزرگی را مطرح می کند و امام صادق (ع) این راهبردها را به کار بردند و یک نهضت علمی را در جهان اسلام پایه ریزی کردند، نشان می دهد تجربه تاریخی برای ما زمینه پیشرفت و توسعه را فراهم کرده است. این تجربه را ما داشته ایم و در سابقه تاریخی جهان اسلام وجود دارد و چرا دوباره به این ساختار برنگردیم که سلاح اصلی جهان اسلام، سلاح آگاهی و اندیشه باشد و به جایگاهی برگردیم که حرف اول جهان اسلام حرف اخلاق و معنویت و انسانیت باشد.

نوری اضافه کرد: الان بشریت در خلاء معنویت به سر می برد. بی اخلاقی در دنیای بشریت بی داد می کند و اسارت در تعصبات مذهبی پراکنده بدون مبنا و ترویج خرافات فراوان است و لذا در عصر حاضر بیش از هر زمانی به امام صادق (ع) نیاز داریم و این مساله نشان می دهد که مبنای حرکت امام ششم (ع) یک حرکت اندیشه ورزی و علمی و توجه به تضارب آراست که باید به آن توجه داشته باشیم و اجازه بدهیم عقاید مختلف مطرح شود تا مسیر اندیشه ورزی و گفت و گو شکل بگیرد.

گنجینه استعداد افراد در تضارب آرا شکل می گیرد

وی اضافه کرد: نظام آموزشی ما از ابتدا تفکر و سوال کردن را آموزش نمی دهد. آنچه که دانش آموز از ابتدا یاد می گیرد، اطاعت کردن و حفظ کردن است. ساختار دانشجویان ما در آموزش و پرورش شکل می گیرد و ذهن آنان ذهنی است که می خواهند اطاعت کنند، علم را برای مدرک یاد بگیرند، مدرک را برای شغل می خواهند تا حرفه و مهارت کاری را فرا گیرند در واقع برای دنیا یاد می گیرند. این ساختار آموزشی که مبتنی بر حفظ و توجه به امور مادی است و پرسشگری و کنجکاوی آنان را برنمی انگیزد، خروجی آموزش و پرورش ماست به گونه ای که خبر تعطیلی مدارس و دانشگاه ها حتی برای دانشجویان سطح بالا نیز جذاب است.

نوری اظهار داشت: امروز اگر کسی بگوید علم بهتر است، به خاطر آن است که به ثروت بهتر می رسد در حالی که علم ذاتا برای آگاهی است. داستان ابوریحان بیرونی که هنگام وفات به دنبال یک مساله علمی بود، مثال خوبی است. ساختار فکری افراد در آموزش و پرورش به آن معنای واقعی که آنان را به اندیشه ورزی، پرسشگری و استدلال و گفت و گو بکشاند شکل نمی گیرد. در واقع بساری از استعدادها در همان ابتدا از بین می رود درحالی که گنجینه استعداد افراد در تضارب آرا و توجه به پرسش ها و گفت و گو شکل می گیرد.

نیازمند انقلاب بنیادین در نظام آموزشی هستیم

وی تاکید کرد: راه چاره در گام اول، یک انقلاب بنیادین در نظام آموزشی لازم است. نظام آموزشی ما باید به پرداختن مهارت های زندگی، مهارت های فکر کردن و مهارت حل مساله بپردازد و به جای این که انباری از اطلاعات پراکنده و غیرمفید ارائه کند، به او زندگی کردن روش مند و این که چگونه می تواند با مسائل مختلف مواجه شود و بحران ها را حل کند را یاد بدهد.

نوری ادامه داد: وقتی علم، کاربردی شود به طور طبیعی جذاب و شیرین می شود و زمانی که علم جذاب شد، بی انگیزگی ها کنار می رود ولی امروز بسیاری افراد درس می خوانند تا شغلی داشته باشند و زمانی که وارد اداره ای می شوید، می بینید که بسیاری در پست هایی که برای آن تخصص یاد گرفته اند، قرار نمی گیرند. یعنی تخصص مفیدی کسب نکرده یا با بینش و آگاهی لازم نبوده است. البته مقدار کمی ظرفیت که آزاد می شود، شاهد رشد علمی و پیشرفت در زمینه های مختلف هستیم مانند پیشرفت های علمی که در شرکت های دانش بنیان و دانشکده ها وجود دارد اما این ظرفیت ما نیست و بسیار فراتر است به شرط این که با تفکر امام صادق (ع) و تفکر قرآنی یعنی تفکر پرسش گری حرکت کنیم، تفکری که هیچ چیزی را به صورت چشم و گوش بسته قبول نکند و تفکری که به بینش و آگاهی بیش از دانش و حفظ مطالب بپردازد.

مسئولیت متولیان فرهنگی چیست؟

وی افزود: این وظیفه به تمام متولیان امور برنامه ریزی و مدیریت کشور مربوط است. اگر متولیان یعنی تمام کسانی که در حوزه مسائل فرهنگی اجتماعی دخیل هستند از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گرفته تا وزارت آموزش و پرورش و از شورای عالی انقلاب فرهنگی تا حوزه های علمیه و دانشگاه ها استراتژی برنامه ریزی داشته باشند و نقشه راهی را که در مهندسی فرهنگی کشور ترسیم شده، عملیاتی کنند، بسیاری از مشکلات حل می شود. البته مقررات آن وجود دارد ولی هنوز اتفاق نیافتاده یا به کندی پیش می رود. اگر نظام آموزشی ما بخواهد تغییر کند، باید سیستم اصلاح شود و تحول ساختاری شکل بگیرد.

تفاوت نسل خودساخته و نسل خودشیفته

این کارشناس رسانه گفت: نسلی که در سال های گذشته تربیت شد، نسل خودساخته ای بود ولی الان جامعه ما یک یا دو فرزند دارد و نسلی را تربیت می کند که اکثرا خودشیفته هستند. وقتی این فرد خودشیفته دکتری می گیرد یا مسئولیتی را به عهده می گیرد، ممکن است خطرساز باشد. لذا می بینیم در ساختار نظام اسلامی در سطح کلان و همچنین در اهداف و برنامه ها مشکلی نداریم ولی وقتی کسی مدیر می شود و مسئولیتی پیدا می کند و یک قدرت مالی در اختیارش قرار می گیرد، آمار بیشتری در تخلفات، اختلاس ها، دزدی ها، کم کاری ها و کم فروشی ها نسبت به آن سطح جامعه اسلامی می بینیم.

چاره کار، نهادینه شدن تفکر امام صادق و آموزه های اخلاقی است

وی افزود: باید بر بدنه اجتماع، تفکر امام صادق (ع)، معنویت، اخلاق، خودسازی و فروتنی حاکم باشد و تا زمانی که آموزه های اخلاقی در جامعه نهادینه نشود نمی توان کاری کرد. تا زمانی که فرهنگ و هنر ما از سیستم خودشیفتگی خارج نشود، چنین مشکلاتی خواهد بود و هنرمندان، سلبریتی ها و ورزشکاران باید الگوهای اخلاقی جامعه باشند نه الگوهای ثروت و شهرت، به گونه ای که همه بگویند ای کاش ما هم ثروت آنان را داشتیم. باید شاهد آن باشیم افرادی در این وضعیت قرار می گیرند که خودشان در رتبه اخلاق قرار دارند.

نوری اضافه کرد: جامعه ما به قهرمانی همچون نوجوان 16 ساله ای به نام علی لندی نیاز دارد. وقتی فرزندان ما مرد عنکبوتی، سوپرمن یا فیلم های خارجی در رابطه با قهرمانان می بینند، دچار خودباختگی می شوند ولی اگر سرگذشت علی لندی را به فیلم سینمایی و سریال تبدیل کنند، فرهنگ ایثار، فداکاری، معنویت و اخلاق در جامعه رشد پیدا می کند.

وی افزود: پیاده روی اربعین یکی دیگر از فرهنگ هایی است که معنویت را نهادینه می کند. در این پیاده روی یاد می گیریم که برای دیگران باشیم نه برای خودمان. فرهنگ اهل بیت و حضور مردم در عزاداری ها برای همین است که به آنها همزیستی مسالمت آمیز را یاد می دهد و این همان چیزی است که در روش امام صادق (ع) وجود دارد و آن حضرت در زمان خود آموزش و پرورشی را طراحی کرده بودند که هرچند سطحش بالا بود ولی افرادی را تربیت کردند که هر کدام دانشمندان بزرگی شدند و زمانی که دنیا با آثار جابر بن حیان مواجه می شود، می گوید امام صادق پایه گذار این همه اندیشه و تفکر برای ما بوده است.

• امام صادق
• دانشمندان جهان اسلام
• اختصاصی ایرنا
• دانشگاه
• وزارت آموزش و پرورش