تأکید بر منابع جدید آب در سند الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت

به گزارش ایسنا، در یادداشت دکتر حسین‌علی بهرامی آمده است: ایران در کمربند خشک و نیمه خشک کره زمین واقع شده و به جز باریکه حاشیه دریای خزر دارای اقالیم فراخشک، خشک و نیمه‌خشک بوده و به طور طبیعی با مسائل ناشی از کاهش بارش مواجه بوده، هست و خواهد بود. افزایش جمعیت و بالارفتن سطح استاندارهای زندگی فردی و اجتماعی مصرف آب بالا برده و زمینه‌های بحران این کمبود طبیعی بارندگی را افزایش داده است و در دهه‌های اخیر به دلایل مختلف به نحو حادتری در پیش پای پیشرفت کشور قرار گرفته و در بهره برداری از آن حتی گاه باعث حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردمی نیز شده است و چنانچه به طور ریشه‌ای تدبیری اندیشیده نشود، پیش‌بینی می‌شود این اعتراضات بحران‌های اجتماعی را شدت بخشد. ازآنجاکه آب، مبنای آبادانی است الگوی اسلامی‌ایرانی پیشرفت، این مسئله را به دقت هدف قرار داده و در یکی از تدابیر به آن پرداخته است: «برقراری نظام حکمرانی آب کشور بر اساس مدیریت یکپارچه منابع آب در حوضه آبریز و گسترش استفاده از آب‌های نامتعارف، با رویکرد مدیریت تقاضا و تخصیص و مشارکت بهره‌برداران در مدیریت چرخه آب». همان طور که در این تدبیر آمده است یکی از شیوه‌های تأمین آب، گسترش بهره‌برداری از آب‌های نامتعارف (اعم از شناخته شده یا ناشناخته) است که این یادداشت تلاش می‌کند ابعاد مختلف آن را بررسی شود. منابع آبی موجود در کره زمین را می‌توان به دو دسته متعارف و غیر متعارف تقسیم کرد. نزولات جوی، آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی (کم عمق) در دسته آب‌های متعارف قرار دارند. منابع آبی نامتعارف نیز به آن دسته از آب‌ها اطلاق می‌شود که به صورت معمول قابل استفاده نیستند. این آب‌ها را نیز می‌توان به دو دسته شناخته (آب‌های شور و لب‌شور، زه‌آب‌ها و پساب‌های کشاورزی، صنعتی، خانگی و شهری) و ناشناخته یا جدید (فسیلی و ژرف) تقسیم کرد. هر یک از منابع نامتعارف، بسته به هدف استفاده، نیازمند تصفیه‌های فیزیکی، شیمیایی و زیست‌شناختی هستند. مضاف بر اینکه تبدیل آن‌ها به آب قابل استفاده برای هر یک از مصارف، هزینه‌بر است. با وجود این، با توجه به محدودیت منابع آب متعارف و افزایش تقاضای آب و بهره‌برداری زیاد از آن به دلیل توسعه بخش‌های کشاورزی و صنعت، افزایش جمعیت و گسترش شهرها و مناطق مسکونی، منابع موجود یا متعارف، تحت فشار قرار گرفته و سفره‌های آب زیرزمینی، اُفت زیادی کرده، فلذا بهره‌برداری از راهکارهای جایگزین مانند استفاده از آب‌های نامتعارف و ایجاد زیرساخت برای آن را الزامی کرده است. با توجه به اینکه آب‌های زیرزمینی، تنها منبع موجود آب در بسیاری از نقاط کشور هستند استفاده فزاینده از این منابع، منجر به افت چشمگیری در سطح سفره‌های زیرزمینی شده است. این افت، باعث شور شدن سفره‌ها نیز شده به گونه‌ای که در بسیاری از نقاط کشور، آب بسیاری از چاه‌ها به دلیل شور شدن، قابلیت استفاده ندارد. گفتنی است راهبرد اصلی تأمین آب باید بر اساس استفاده بهینه، صرفه‌جویی و مدیریت مدبرانه آب‌های متعارف باشد چراکه از منابع آبی نامتعارف - مخصوصاً آن‌هایی که آثار سوء محیط‌زیستی شناخته یا ناشناخته دارند - نباید به‌جز در شرایط بحران استفاده شود، اما با حاکم شدن شرایط بحران، استفاده از آب‌های نامتعارف، اجنتاب‌ناپذیر خواهد بود. بیشترین میزان آب‌های نامتعارف، آب اقیانوس‌ها و دریاها است که به دلیل املاح مختلف برای استفاده مستقیم به منظور شرب، بهداشت، کشاورزی و صنعت، مناسب نیستند. استفاده از زه‌آب‌ها، پساب‌ها یا فاضلاب‌ها، کاهش تبخیر، استحصال آب از نزولات به روش‌های سطوح آبگیر بزرگ و کوچک، ذخیره آب سطوح نفوذناپذیر مانند آب پشت‌بام‌ها، آبخوان‌داری، پخش سیلاب و زراعت سیلابی، استحصال آب از رطوبت هوا و استفاده از آب‌های جوی، از منابع دیگر آب‌های نامتعارف است.

بخش ناشناخته‌تر آب‌های نامتعارف، آب‌های ژرف هستند. آب‌های ژرف، نوعی آب زیرزمینی است که در اعماق پایین‌تر قرار دارند و در بسیاری از مناطق جهان یافت می‌شوند و در صورت فقدان ذخایر آب زیرزمینی در عمق‌های متعارف، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شوند. آب‌های ژرف را می‌توان به تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر تقسیم کرد؛ تجدید پذیر منابعی است که آب برداشته از آن‌ها، طی یک یا چند سال با بارش‌ها، جایگزین می‌شود ولی منابع آب ژرف تجدید ناپذیر با روان‌آب‌های ناشی از بارندگی‌ها ارتباط ندارند و آب‌های فسیلی‌ای هستند که هزاران سال پیش و در شرایط اقلیمی خاص در زیر زمین ذخیره شده است.

گرچه این آب‌ها، قابل استحصال و استفاده هستند، اما آثار و عواقب برداشت آن‌ها مانند زلزله و نشست زمین باید بررسی شود. در بحث شناسایی و توسعه منابع آب جدید، سه گزینه: برداشت آب از واحدهای کارستیِ (آهکی) کمترشناخته، برداشت آبِ وارد یا خارج‌شده از مرزهای کشور از طریق لایه‌های زیرسطحی و برداشت آب از واحدهای درز و شکاف‌دار بر اساس مفهوم ابرحوضه نیز مطرح است و اهمیت زیادی دارد. برای شناسایی منابع اخیر، مطالعات زمین‌شناسی و هیدروژئولوژی در کنار بررسی‌های سنجش از دور و نیز ژئوفیزیکِ اکتشافی، نقش اصلی را بر عهده دارند. با توجه به اینکه ایران، یکی از کشورهای مهم جهان در منابع آب کارستی (آهکی) است و بخش مهمی از سازندهای کربناته در غرب و جنوب کشور، توان کارستی زیادی دارد و چشمه‌ها و رودهای پرآبی از این مناطق سرچشمه می‌گیرد، می‌تواند منبع مناسبی برای آب نامتعارف باشد. در دو زمینه آبخوان‌های مرزی و آب‌های ژرف تاکنون مطالعات خاصی صورت نگرفته است. بر اساس مطالعات ماهواره‌ای ناسا، سه آبخوان مهم از 37 آبخوان بزرگ دنیا، در گستره کمربند کوه‌زایی آلپ - هیمالیا قرار گرفته است که کشور ایران نیز بخشی از این کمربند کوه‌زایی بوده و در رده حوضه‌های آب زیرزمینی اصلی قرار گرفته است. با وجود این، این آبخوان‌ها جز در موارد محدود در کشور شناخته نشده است. حوضه‌های آب ژرف در ایران با بهره‌گیری از روش‌های جدید و عمیق ژئوفیزیکی ارزیابی شده است. بر اساس این، تلاش شده تا در گام اول، میزان تخلخل در ژرف‌ها، بیشتر در محل گسل‌ها و احتمال انتقال آب‌های زیرزمینی در آن‌ها بررسی شود. نقاطی نظیر آبغار (فارس) و موقعیت گسل‌های مهم و شناخته، نظیر گسل‌های قطر - کازرونق برازجان، اهرم، دهشیر، انار، آباده و...، ارزیابی میدانی - دستگاهی شده است. برای این مطالعه، 400 ایستگاه اودیومگنتوتلوریک (AMT) در بیست نقطه مختلف در نظر گرفته شده است. نکته مهم: امکان شناسایی ساختارهای عمیق زمین‌شناسی و همچنین انطباق برخی از آنان با ظرفیت‌های منابع آب ژرف در کشور است. ساختار کلی ابرحوضه‌های درگیر با کشور پهناور ایران، دقیقاً واکاوی شده و بر اساس شناسایی ساختارهای شکستگی پوسته از سطح تا عمق در کشورهای پیرامون تا داخل کشور، تصویر مناسبی از ظرفیت‌های ذخیره و انتقال آب ژرف در کشور تهیه شده است. ازآنجاکه فلات ایران، به طور عمده، مرتفع‌تر از اغلب کشورهای پیرامون است بیشتر گرایش منابع آب ژرف، در مسیر خروج از کشور است و تنها در شرق و شمال غرب کشور، امکان تغذیه منابع آب ژرف از کشورهای همسایه (مناطقی از افغانستان و ترکیه) وجود دارد. به طور کلی، نتایج مطالعات آب‌های ژرف در ایران به شکل زیر قابل ارائه است. 1- بر پایه مطالعات اخیر و انطباق آن با مطالعات مشابه در جهان، منابع آب ژرف در دو کیلومتر بالای پوسته ایران‌زمین حدود 280 هزار میلیارد متر مکعب برآورد می‌شود. 2- یافته‌های جدید مطالعات، مبین نیاز به بازنگری در محاسبات بیلان منابع آب کشور است. 3- این مطالعات سبب تعمیق شناسایی منابع و ذخائر زیرزمینی (اعم از آب، نفت و معدن) می‌شود. 4- مناطق مطالعه‌شده تاکنون استانهای فارس، بوشهر، یزد، آذربایجان غربی و شرقی (منطقه دریاچه ارومیه)، سیستان و بلوچستان (منطقه سیستان و منطقه بلوچستان) است. 5- با توجه به اهمیت مسائل و مخاطرات محیط زیستی مطرح‌شده برای اجرای طرح‌های بهره‌برداری از منابع آب نامتعارف، توصیه می‌شود مطالعات کامل و جامعی برای ارزیابی آثار محیط زیستی و بررسی امکان اجرای طرح‌های مذکور شود. 6- یافته‌های این مطالعات، نشان‌دهنده ورود آب‌های زیرزمینی ژرفی از شرق، شمال و شمال غرب کشور به سرزمین ایران است. در بقیه مرزهای کشور، آب‌های زیرزمینی به خارج از سرزمین، زهکش می‌شوند. انتهای پیام