تنوع زیستی و برنامه‌های جهانی پیش‌رو

بر اساس ارزیابی جهانی IPBES سال 2019 حدود یک میلیون گونه گیاهی و جانوری در جهان در معرض خطر انقراض قرار داشتند؛ هشداری که ما را در آستانه ششمین انقراض بزرگ قرار داده که منشا انسانی دارد.

به گزارش خبرگزاری مهر، اسکندر زند، رئیس پیشین سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و عضو شورای عالی محیط‌زیست در یادداشتی اختصاصی در حوزه «اهمیت تنوع زیستی» برای خبرگزاری مهر نوشت، تنوع زیستی یا «گوناگونی زیستی» به مجموعه تمام اشکال حیات بر روی کره زمین، در 3 سطح ژنتیکی، گونه‌ای و زیستگاهی اطلاق می‌شود. این تنوع، بنیان پایداری حیات بر زمین است و کارکردهای حیاتی متعددی دارد از جمله تأمین غذا، دارو و مواد خام، تنظیم اقلیم و چرخه آب، گرده‌افشانی گیاهان، حاصلخیزی خاک و ایجاد تعادل در اکوسیستم‌ها.

بدون تنوع زیستی، نظام‌های طبیعی از کار افتاده و امنیت غذایی، سلامت انسان و توسعه پایدار با خطر جدی مواجه خواهد شد.

عوامل تهدیدکننده تنوع زیستی

با وجود نقش حیاتی آن، تنوع زیستی در دهه‌های اخیر با بحران بی‌سابقه‌ای روبه‌رو شده است. طبق گزارش پلتفرم بین‌دولتی علم و سیاست در زمینه تنوع زیستی و خدمات اکوسیستمی (IPBES) فعالیت‌های انسانی عامل اصلی این کاهش هستند.

مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده عبارتند از:

1. تغییر کاربری اراضی و تخریب زیستگاه‌ها (نظیر جنگل‌زدایی، شهرنشینی و گسترش کشاورزی صنعتی) بزرگ‌ترین عامل کاهش تنوع زیستی.

2. بهره‌برداری بیش از حد از منابع طبیعی مانند صید بی‌رویه و برداشت بی‌رویه چوب.

3. تغییرات اقلیمی که موجب دگرگونی زیستگاه‌ها و نابودی گونه‌های حساس می‌شود.

4. آلودگی‌های شیمیایی از جمله سموم، پلاستیک‌ها و مواد مغذی اضافی در آب‌ها.

5. گونه‌های مهاجم غیربومی که توازن زیست‌بوم‌های طبیعی را بر هم می‌زنند.

بر اساس ارزیابی جهانی IPBES در سال 2019 میلادی حدود یک میلیون گونه گیاهی و جانوری در سراسر جهان در معرض خطر انقراض قرار داشتند که رقمی بی‌سابقه در تاریخ بشر به شمار می‌رود. این هشدار جهانی بیانگر آن است که ما در آستانه ششمین انقراض بزرگ قرار گرفته‌ایم که برخلاف 5 انقراض قبلی منشأ انسانی دارد.

برنامه آیچی و دلایل ناکامی آن

در پاسخ به بحران جهانی کاهش تنوع زیستی، در سال 2010 کشورهای عضو کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) در شهر «ناگویا» ژاپن «برنامه استراتژیک 2011-2020» را با 20 هدف آیچی تصویب کردند. این اهداف شامل کاهش فشار بر اکوسیستم‌ها، حفاظت از زیستگاه‌ها، ادغام ارزش‌های تنوع زیستی در سیاست‌گذاری‌ها و استفاده پایدار از منابع بود.

با این حال، گزارش ارزیابی جهانی در سال 2019 نشان داد که هیچیک از اهداف آیچی به طور کامل محقق نشدند. دلایل اصلی این ناکامی عبارت بودند از نبود تعهد اجرایی قوی، ضعف در پایش و ارزیابی، تأمین ناکافی منابع مالی و عدم ادغام واقعی ملاحظات زیست‌محیطی در برنامه‌های توسعه اقتصادی کشورها.

برنامه پسا 2020: چارچوب جهانی تنوع زیستی کومینگ - مونترآل

پس از پایان برنامه 10 ساله آیچی، جامعه جهانی در دسامبر 2022 طی پانزدهمین کنفرانس اعضای کنوانسیون تنوع زیستی در کومینگ (چین) و مونترآل (کانادا)، «چارچوب جهانی تنوع زیستی پسا 2020» را تصویب کرد. این چارچوب که به «توافق کومینگ - مونترآل» معروف است، چشم‌انداز جدیدی تا سال 2050 ترسیم می‌کند.

هدف بلندمدت آن دستیابی به «هم‌زیستی هماهنگ انسان و طبیعت» است و بر اساس آن 23 هدف عملیاتی تا سال 2030 تعیین شده‌اند.

این اهداف که در 3 گروه دسته‌بندی شده‌اند، عبارتند از:

الف) اهداف مرتبط با کاهش تهدیدات برای تنوع زیستی

1. تضمین آمایش مکانی یکپارچه بر پایه تنوع زیستی و مدیریت تغییر کاربری اراضی خشکی و دریایی

2. بازسازی حداقل 30 درصد از اکوسیستم‌های تخریب شده تا سال 2030

3. حفاظت مؤثر حداقل 30 درصد از زیستگاه‌های تخریب شده دارای اهمیت تنوع زیستی

4. توقف انقراض گونه‌های به شدت تهدید شده و حفظ تنوع ژنتیکی درون و بین جمعیت‌ها

5. تضمین بهره‌برداری پایدار، قانونی و ایمن از گونه‌های وحشی

6. مدیریت، کنترل و ریشه‌کنی گونه‌های مهاجم غیربومی و کاهش سرعت معرفی آنها

7. کاهش آلودگی به سطحی که برای تنوع زیستی زیان‌آور نباشد (شامل کاهش هدر رفت عناصر غذایی و مصرف سموم)

8. کاهش اثرات تغییر اقلیم و اسیدی شدن اقیانوس‌ها بر تنوع زیستی و افزایش تاب‌آوری

ب) اهداف مرتبط با برآوردن نیازهای مردم از طریق بهره‌برداری پایدار و اشتراک منافع

9. تضمین مدیریت پایدار بهره‌برداری گونه‌های وحشی با منافع اجتماعی، اقتصادی و محیطی

10. تضمین پایداری مدیریت بخش‌هایی مانند کشاورزی، شیلات، جنگلداری

11. ارتقای خدمات اکوسیستمی برای مردم (هوا، آب، خاک، کاهش مخاطرات)

12. بهبود فضاهای سبز و آبی شهری، افزایش دسترسی و پیوستگی اکولوژیک

13. تسهیم عادلانه منافع ژنتیکی و اطلاعات دیجیتال مرتبط با منابع ژنتیکی

ج) اهداف مرتبط با ابزارها و راه‌حل‌ها برای اجرا و نهادسازی

14. ادغام ارزش‌های تنوع زیستی در سیاست‌ها، آئین‌نامه‌ها و فرآیندهای توسعه

15. الزام شرکت‌ها و نهادهای مالی به افشای مخاطره، وابستگی و آثار تنوع زیستی

16. توانمندسازی مردم و کاهش ضایعات غذا و الگوهای مصرف ناپایدار

17. ظرفیت‌سازی برای ایمنی زیستی، مدیریت بیوتکنولوژی و دسترسی / تسهیم منافع

18. حذف یا اصلاح مشوق‌های مضر برای تنوع زیستی (به ویژه یارانه‌ها)

19. افزایش منابع مالی داخلی و بین‌المللی برای اجرای اهداف

20. تقویت همکاری علمی، فناوری، انتقال و نوآوری برای تنوع زیستی

21. فراهم‌سازی داده‌ها و دانش برای سیاست‌گذاران، محققان و جامعه عمومی

22. تضمین مشارکت برابر جوامع بومی، زنان، جوانان و افراد دارای معلولیت در فرآیند تصمیم‌گیری

23. تضمین رویکرد جنسیتی در اجرای چهارچوب، مشارکت و دسترسی برابر به منابع

امیدواریم که با گفتمان‌سازی، جریان‌سازی و شبکه‌سازی درست و به موقع، جامعه جهانی و به ویژه کشور عزیزمان ایران در پایان دوره زمانی این برنامه، دستاورد قابل قبولی داشته باشد.