جامانده از اقتصاد، وامانده در توسعه
بخش معدن و صنایع‌معدنی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشورها است که رشد آن می‌تواند به‌عنوان یکی از محرک‌های اقتصادی نقش انکارناپذیری در توسعه اقتصادی کشور داشته باشد.
در سال‌های اخیر، معدن در کشور با چالش‌های متعددی روبه‌رو شده است؛ چالش‌هایی که همچنان ادامه دارد. چندی پیش، کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس، قوانین و مقررات، نبود یک راهبرد طولانی و مشخص معدنی، سوءمدیریت، معضلات محیط‌زیستی، مشکلات بین‌المللی و مشکلات معدنداران را مهم‌ترین چالش‌های بخش معدن اعلام کردند. بر همین اساس، از نگاه کارشناسان، تغییرات سیاستی درست و اصولی، مصوب کردن راهبرد معدنی، رفع ناهماهنگی با قوانین بالادستی و رفع تداخلات قانونی بیش از 70 درصد چالش‌های بخش معدن را برطرف خواهد کرد. به تعبیر دیگر، می‌توان تحریم و آسیب‌های ناشی از آن را به‌عنوان یک واقعیت ثابت در کسب‌وکار پذیرفت و براساس آن، برنامه‌ریزی کرد، اما عدم‌ثبات مقررات داخلی و تصمیمات خلق‌الساعه، امکان برنامه‌ریزی به‌عنوان مهم‌ترین ابزار سرمایه‌گذار در مدیریت مجموعه خود را سلب کرده است. روندی که از نگاه کارشناسان متوقف نشود، می‌تواند بخش قابل‌توجهی از درآمدهای ارزی کشور را تحت‌تاثیر قرار دهد. این بخش می‌تواند 60 درصد از درآمدهای حاصل از فروش نفت را پوشش دهد. از طرفی، با فرآوری نهایی مواد معدنی می‌تواند به‌طورمتوسط ارزش‌افزوده‌ای بالغ بر 10 برابر ارزش خام مواد معدنی ایجاد کند. صمت درباره این موضوع و بررسی وضعیت کنونی معادن کشور گفت‌وگویی را با 4 تن از نمایندگان مجلس یازدهم ترتیب داده است که در ادامه مطالعه خواهید کرد.
فولاد، بخش اصلی صنایع کشور
الله‌وردی دهقانی، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس با بیان اینکه حوزه فولاد بخش اصلی صنعت کشور را تشکیل می‌دهد، اظهار کرد: فولاد صنعتی اساسی و زیربنایی برای کشور به‌حساب می‌آید. می‌توان برنامه‌هایی را که دولت‌ها در برنامه‌های مختلف توسعه در زمینه رشد این بخش از کشور در نظر گرفته‌اند نیز، مثبت ارزیابی کرد. امروزه خوشبختانه نیازهای داخلی این بخش را تامین کرده و در بسیاری از موادمعدنی نیز صادرات خوبی داشته‌ایم.
وی افزود: مشکل اساسی که امروزه موردغفلت قانون‌گذاران و دولت قرار گرفته، این است که باید منابع‌معدنی را به‌درستی تامین کنیم. در همین راستا باید با تکمیل اکتشافات و کشف معادن جدید در سطح کشور نسبت به رفع این ضعف اهتمام داشته باشیم تا آینده و تداوم این صنعت را تضمین کنیم.
امروزه اکتشافات ما خیلی ضعیف است؛ به‌صورتی که ما تاکنون در 7 درصد از سطح کشور اکتشاف کامل انجام داده‌ایم. متاسفانه ایران در زمینه تولید، اکتشاف و استفاده از مواد معدنی جزء 10 کشور مطرح دنیا نیست؛ چرا که استخراج و شناسایی معادن در کشور با روش‌های مناسبی انجام نمی‌شود. دهقانی با تاکید بر ضرورت انجام اسکن از کل معادن کشور، ادامه داد: استخراج و بهره‌برداری از مواد معدنی به روش‌های سنتی است که این امر مشکلاتی را ایجاد می‌کند، علاوه بر آن قوانین دست‌وپا گیری در این حوزه وجود دارد که ما درصدد اصلاح این قوانین هستیم. البته لازم به ذکر است که فعالان این حوزه تاکنون اکتشافات عمقی و سطحی نیز داشته‌اند؛ به‌شکلی که در چند هزار متری نیز به معادن دست پیدا کرده‌اند. اما نیاز است که به‌صورت گسترده‌تر و اساسی‌تر به این حوزه ورود داشته باشیم.
عضو کمیسیون صنایع و معادن در گفتوگو با صمت اظهار کرد: در عرصه فولاد، می‌توان فعالیت‌های متنوع بسیاری انجام داد. فولاد در اشتغا‌لزایی، تولید ثروت و خلق ارزش‌افزوده بسیار حائزاهمیت است. ازاین‌رو، نگاه ما در مجلس شورای اسلامی شفاف‌سازی فعالیت‌های سازمان‌های مرتبط با حوزه معدن است تا فعالیت معدنکاران تسهیل شود.
وی ادامه داد: مشکلات چشمگیر موجود در حوزه صنایع و معادن کشور در ارتباط با مباحث قانونی و خلأهای موجود است. به سبب وجود خلأهای قانونی برخی معادن به افراد حقیقی، حقوقی، دولتی، تعاونی و غیردولتی فروخته شده است. از طرفی، شاهد سیاست‌گذاری‌های نادرست در این حوزه هستیم. یکی از اشتباهات موجود، عدم‌حمایت از صنایع پشتیبان معادن همچون عدم‌تامین ماشین‌آلات موردنیاز و مدرن است.
دهقانی افزود: باتوجه به تحریم‌های چند دهه‌ای، وضعیت ماشین‌آلات نابسامان شده است. از طرف دیگر، واردات صورت نگرفته و دچار ممنوعیت است. مجموع این عوامل فرسوده بودن ماشین‌آلات معدنی را رقم زده و کارآیی را کاهش و هزینه‌ها را افزایش داده است. متاسفانه تولیدکنندگان معدنی به‌سبب کاهش کارآیی ماشین‌آلات و در برخی موارد خرابی‌ها، با افزایش هزینه روبه‌رو شده‌اند.
ظرفیت معادن در کشور بسیار، اما نهفته است
وی در پاسخ به اینکه چه چیز موجب کاهش سرمایه‌گذاری در حوزه معادن شده است، تصریح کرد: عدم‌تامین منابع موردنیاز برای سرمایه‌گذاری و فعال‌سازی صنایع پاییندستی موجب شکل‌گیری اوضاع رکودی و کاهش سرمایه‌گذاری در حوزه صنایع و معادن شده
است. عضو کمیسیون صنایع مجلس شورای اسلامی با تاکید بر ضرورت بهره‌گیری از ظرفیتهای موجود معدنی همچنین خاطرنشان کرد: فراموش نکنیم که کشوری با ظرفیتهای بسیار صنعتی و معدنی هستیم. در حقیقت، در میان 10 کشور نخست دنیا به‌لحاظ ظرفیتهای معدنی قرار داریم، اما از ظرفیت‌ها به‌درستی بهره نمی‌گیریم و شرایط نامطلوب معدنی را رقم زده‌ایم.
او ضمن بیان اینکه باید میدان‌داری کنیم و افراد توانمند را به صحنه سرمایه‌گذاری بکشانیم، متذکر شد: به‌منظور بهبود شرایط صنایع و معادن و همچنین ایجاد جذابیت سرمایه‌گذاری ضرورت دارد تا قوانین موجود را بازنگری کنیم و تسهیلگری را رقم بزنیم. افزون بر این، باید افرادی را که توانمندی سرمایه‌گذاری دارند، وارد میدان کنیم. وی بااشاره به ضرورت آزادسازی و واردات ماشین‌آلات در کشور یادآور شد: ورود ماشین‌آلات مدرن به کشور از جمله عوامل موثر در بهبود وضعیت صنایع و معادن است. همچنین، باید سیاست‌گذاری‌های درست را اعمال کنیم و تامین سرمایه موردنظر و در گردش را رقم بزنیم. دهقانی بیان کرد: ظرفیت معادن در کشور بسیار، اما نهفته است. ضرورت دارد تا ظرفیت نهفته حوزه صنایع و معادن را شکوفا سازیم و از آنها در کنار عوامل مکملی برای گسترش و ایجاد جذابیت سرمایه‌گذاری بهره بگیریم.
نماینده مردم ورزقان در مجلس شورای اسلامی اظهار کرد: معدن هنوز هم جذابیت سرمایه‌گذاری دارد اما گرفتار مشکلات موجود شده است و این مشکلات احتمالا خطراتی را برای سرمایه‌گذار ایجاد خواهد کرد. به‌بیان دیگر، مسئولان بر این باور هستند که معدن دچار نوعی جاماندگی اقتصادی شده و به‌میزان ظرفیت خود، شاهد سرمایه‌گذاری نبوده است. برخی نیز عنوان می‌کنند که کاهش سرمایه‌گذاری به‌سبب نبود مکانیزم‌های لازم است. در این راستا ضرورت دارد تا مکانیزم‌های جذب سرمایه با عنوان هلدینگ‌های اکتشاف و معدنی راه‌اندازی شود.
وی ادامه داد: فعالان عرصه اقتصادی بر این عقیده هستند که بهبود معادن، مستلزم ایجاد مکانیزم‌های جذب سرمایه است، هرچند این مولفه به نظر ساده می‌آید، اما عدم‌ریسک‌پذیری بخش خصوصی و عدم‌بودجه اکتشافی دولت و بار مالی، این امر را تاحدودی غیرقابل‌تحقق کرده است.
دهقانی در پایان اظهار کرد: معادن از جمله بخش‌های اقتصادی هستند که مورد غفلت قرار گرفته و به‌سبب کاستی‌ها از رشد مناسب برخوردار نشده‌اند. یکی از مشکلات موجود، معادنی است که مدت‌ها فعالیت نداشته و همواره هم دارای مجوز بوده‌اند. فعالان این حوزه ابطال مجوز معادنی را که بیش از 6 ماه فعالیت نداشته‌اند، مطالبه می‌کنند و از دولت و مجلس می‌خواهند تا این مهم را به‌سرانجام برسانند.
عدمموفقیت در ایجاد صنایع پاییندستی
محمدصالح جوکار، عضو کمیسیون شوراهای مجلس شورای اسلامی در گفتوگو با صمت اظهار کرد: سیاست‌های کشور در حوزه صنایع‌معدنی بارها مورد تاکید قرار گرفته، اما محقق نشده است. برای این مدل توسعه، نیازمند راهبرد هستیم و یقینا باید برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم. استانی همانند یزد در ایجاد صنایع‌معدنی موفق عمل کرده است، اما در ایجاد صنایع پاییندستی موفق نبوده‌ایم. نماینده مردم یزد و اشکذر در مجلس شورای اسلامی همچنین بر ضرورت اعمال تغییرات جدی در چشم‌انداز آینده صنایع تاکید کرد و افزود: جای خالی صنایع پاییندستی و های‌تک همواره حس می‌شود و باتوجه به تاکید رهبر معظم انقلاب به توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، نقشه‌راه توسعه صنعتی هم باید تغییر کند. واحدهای صنعتی برای ورود به بورس و تامین خوراک با مشکل مواجهند و واحد پتروشیمی برای تامین خوراک آنها وجود ندارد، بنابراین باید مجوزهای لازم در این زمینه صادر شود.
وی با بیان اینکه وزارت نفت باید در این زمینه سیاست‌گذار باشد و بر توزیع عادلانه خوراک و جلوگیری از دلالی نظارت کند، افزود: در برخی مواقع، شاهد فروش خوراک و دلالی هستیم، در شرایطی که برخی واحدهای صنعتی نیازمند این خوراک هستند. استانی همانند یزد تشنه است و توسعه صنعتی نیز نیازمند آب است، چرا که بدون آب به بن‌بست توسعه رسیده‌ایم. موافقت‌های لازم برای انتقال آب صادر و موردتصویب و ابلاغ قرار گرفته است و هرچه زودتر اجرایی شود، روند توسعه استان تسهیل خواهد شد. با ایجاد تعاونی‌های فراگیر می‌توان نقدینگی را از بازار جمع و تورم را مهار کرد. نمونه آن تعاونی‌ها با حدود 30 هزار نفر سهامدار در استان تشکیل شده و موفق عمل کرده است و می‌تواند الگویی برای ایجاد تعاونی‌های معدنی نیز باشد.
استفاده نادرست از ظرفیتهای خدادادی
عبدالناصر درخشان درباره اولویت‌های حوزه‌های صنعت و معدن به صمت گفت: اگر کشورهای دنیا را با یکدیگر مقایسه کنیم، به این نکته پی می‌بریم که یک کشور در تمامی حوزه‌ها قدرتمند نیست. به‌طورمثال، کشوری مانند نروژ در کشتی‌سازی توانمند است یا کشورهایی مانند نروژ و اسپانیا در تولید کشنده قوی هستند یا کشورهایی مانند آلمان و ایتالیا در خودروسازی توانا هستند، همه کشورهای اروپایی خودروساز نیستند، اما پیشرفته هستند، در واقع هر کشوری بر صنعتی تمرکز کرده و در آن قوی شده است، ما نیز باید باتوجه به بضاعت و ظرفیت خود عمل کنیم. نماینده مردم ایرانشهر و سرباز در مجلس شورای اسلامی افزود: ما در حوزه صنایع‌معدنی همچون فولاد نسبت به خودروسازی موفق‌تر بودیم و اگر در این حوزه سرمایه‌گذاری‌های مناسب انجام می‌گرفت، شاید نتیجه بهتری می‌گرفتیم تا صنعت خودروسازی. مردم ما درخور استفاده از خودروی باکیفیت هستند، ممکن است تولیدکنندگان داخلی توان تولید خودروی باکیفیت را داشته باشند یا اینکه توانایی لازم را نداشته باشند. در صورتی که این توانایی موجود نباشد، باید خودرو با نرخ مناسب وارد شود و در مقابل کالایی تولید کنیم که برند و پرچم کشور ما باشد و در دنیا رتبه نخست را داشته باشد.
این نماینده مردم در مجلس یازدهم تصریح کرد: صنعت تنها به تولید کالا محدود نمی‌شود و مشمول خدمات نیز می‌شود مانند گردشگری، سینما و...، که باید به همه آنها توجه کرد؛ صنعت سرویس و خدمات در دنیای امروز پردرآمدترین صنعت در دنیا است.
درخشان همچنین با بیان اینکه از ظرفیتهای خدادادی کشور مانند معادن نیز به‌درستی استفاده نشده است، ادامه داد: بسیاری از کشورها این ظرفیت‌ها را ندارند، در حال حاضر در حوزه معدن حتی در مراحل ابتدایی یعنی مطالعات و اکتشافات نیز مشکل داریم، در بهره‌وری نیز با مشکل روبه‌رو هستیم و نتوانستیم سهم معدن در اقتصاد کشور را مشخص کنیم. در حالی که اگر این مهم محقق می‌شد، می‌توانستیم معدن را جایگزین نفت کنیم، اما به آن بی‌توجهی شده است.
سخن پایانی
طی سال‌های گذشته به‌خاطر مشکلاتی که در بخش معادن به وجود آمد، از جمله تحریم‌ها، نبود ماشین‌آلات مدرن، مسائل مربوط به منابع‌طبیعی و محیط‌زیست، سبب شده است بسیاری از سرمایه‌ها از بخش معادن به سایر بخش‌ها برود، یعنی سرمایه‌گذاران ترجیح دادند در جایی با ریسک و مشکلات کمتر سرمایه‌گذاری کنند تا هم سرمایه‌های‌شان زودتر بازگردد و هم مشکلات کمتری داشته باشند، به‌ویژه اینکه در دهه 90 برخلاف 2 دهه قبل از آن از مشوق‌های کمتری برای جذب سرمایه‌گذاران در حوزه معدن استفاده شد، به‌همین‌دلیل سرمایه‌گذاران رغبت کمتری برای حضور در این بخش از خود نشان دادند و در نتیجه، فرار سرمایه از بخش معادن به سایر بخش‌های اقتصادی و حتی سایر کشورها انجام شد./ روزنامه صمت