حجاب یا مد، کدامیک ناقض آزادی فردی؟

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری دانشجو، لیلا اقبالی در یادداشتی نوشت: دوست قدیمی‌تان با شما تماس گرفته و برای دو ساعت بعد به یک دورهمی دوستانه دعوتتان می‌کند. طبق عادت خانم‌ها از جا می‌پرید و جیغ می‌کشید: چی بپوشم؟

شلوار بگ محبوبتان توی سبد لباس‌های کثیف است و شلوار لوله تفنگی مشکی با مانتوی بابوس کرم رنگ ست نمی‌شود. از ته کمد یک شلوار مخمل کبریتی راسته نسکافه‌ای خودنمایی می‌کند که یادگار چندین سال پیش است، سالم و مرتب به شما چشمک می‌زند. تازه با رنگ مانتویتان هم ست می‌شود، اما از پوشیدنش خجالت میکشید، چون احساس می‌کنید قدیمی و از مد افتاده است...

گرایش فزاینده به مد در دنیا و همچنین جامعه ایرانی امری انکارناپذیر است. برای درک بهتر سیطره مد بر زندگی انسان‌ها بهتر است نگاهی به آمار مد و فشن در سال 2022-2023 بیاندازید که از منابع انگلیسی و آلمانی اخذ شده اند.

- در کمد هر فرد بطور متوسط 148 قطعه لباس و اکسسوری وجود دارد که بسیار بیشتر از نیاز روزمره افراد است. - در حال حاضر مصرف کننده‌های معمولی 60 درصد بیشتر از سال 2000 لباس می‌خرند، اما فقط از نصف عمر لباس استفاده می‌کنند. این عادت، به تولید سالانه 39 میلیون تن ضایعات نساجی در سرتاسر دنیا منجر می‌شود. - صنعت مد سالانه 93 میلیارد متر مکعب آب در زنجیره تامین خود مصرف می‌کند که بیشتر آن به فاضلاب تبدیل می‌شود. - صنعت مد در سه ماهه چهارم 2020 بیشترین تعاملات را در اینستاگرام (پست، استوری، لایک و...) در مقایسه با صنعت خودرو، الکترونیک، خرده فروشی و زیبایی به خود اختصاص داد. - مهمترین عامل موثر بر صنعت مد سلبریتی‌ها و نانو اینفلوینسر‌ها هستند. بازار اینفلوینسر مارکتینگ از 9.7 میلیارد دلار در سال 2020 به 13.8 میلیارد دلار در 2021 رسیده است و پیش بینی می‌شود بین سال‌های 2020 تا 2027 حدود 39.7 درصد از بازار مد تحت سلطه نانو اینفلوینسر‌ها دربیاید. - طبق پژوهشی بر روی جامعه جوانان 13 تا 19 ساله، 40 درصد جوانان بسیار زیاد از مد تبعیت می‌کنند، 30 درصد گرایش متوسط دارند، 20 درصد گرایش کم و 10 درصد هیچگونه گرایشی به مد ندارند.

متخصصان جامعه شناسی عوامل مختلفی را برای این گرایش روزافزون ذکر می‌کنند که از مهمترین آن‌ها می‌توان به تبلیغات آشکار و پنهان شبکه های مجازی اشاره کرد.

اکسپلورر اینستاگرام بطور پیشفرض پست‌هایی را برای شما به نمایش می‌گذارد که بر طبق ملاک‌های مختلفی تعیین می‌شوند، یکی از این ملاک‌ها موضوع جستجو‌های اخیر شماست. سیستمهای توصیه گر الکترونیک از طریق جمع آوری اطلاعات خصوصی کاربران و تجزیه و تحلیل آنها، کاربر را با الگوریتمی همسو با ترجیحات شخصی او احاطه می‌کنند. اما آن‌ها کاملا هم خنثی و خالی از جهت گیری نیستند. مجله اسپرینگر ادعا می‌کند اینستاگرام تصاویر نیمه برهنه را بیشتر تقویت کرده و به وایرال شدن آن‌ها کمک می‌کند.

پژوهش‌های متعددی که بر روی سیستمهای توصیه گر یا الگوریتم در تجارت الکترونیک انجام شده نشان می‌دهند الگوریتمها با بهرهگیری از توجه آگاهانه یا ناخودآگاه کاربر روزبروز متقاعدکننده تر، انطباق پذیرتر و یکپارچه تر می‌شوند.

پروفسور کنراد سوچینگ استاد دانشگاه فناوری اطلاعات ژشوف لهستان در مقاله‌ای تحت عنوان «اثرات مد: محدودشدن اراده آزاد ناشی از انحطاط بازار آزاد» درباره تاثیر مد بر انتخاب‌های افراد می‌نویسد:

در میان بسیاری از عواملی که اراده آزاد انسان را در اجتماع محدود می‌کنند، مفهوم مد نقش مهمی را ایفا می‌کند. قدرت اصلی مد در تقلید است که اثرات اجتماعی مثبت و منفی ایجاد می‌کند. امروزه جلوه‌های مد به شکل رفتار‌های جماعتی و مبتنی بر مصرفگرایی بی فکر است. مکانیسم‌های بازار از تحلیل‌های روانشناختی برای تغییر ذهنیت و تاثیرگذاری بر انتخاب‌ها استفاده می‌کنند.

مد، عرضه کالا را هدایت می‌کند و انتخاب‌های افراد را محدود می‌کند. این وضعیت را «توهم اراده آزاد» می نامند. به این معنا که اراده انسان صرفا در طیف تصنعی گزینههای موجود کار میکند که از مجرای مد به بازار عرضه شده اند. داده‌های بالا تنها بخشی از حقایقی است که اثبات می‌کنند مد و فشن در انتخاب لباس امری فراگیر در جامعه مدرن امروز است و انسان امروزی بخصوص جوانان و نوجوانان برای انتخاب لباس که موضوعی شخصی بشمار میرود از مکانیسم تقلید پیروی کرده و حق انتخاب خود را به افراد و نهاد‌های بیرونی حواله می‌دهند. آمار‌های تکان دهنده اسراف و هدردادن منابع، هزینه تراشی‌های فردی و اجتماعی، آمار‌های فست فشن که روزبروز مدل‌های جدید ارائه می‌دهند و... حاکی از تهی بودن مقوله مد از عقلانیت و انتخابگری است. این درحالیست که برخی معترضان به قانون حجاب، این قانونگذاری را محدودکننده آزادی فردی دانسته و عنوان می‌کنند هر انسانی مختار است پوشش مورد علاقه اش را خود انتخاب کند و درست نیست نهادی بیرونی برای نحوه پوشش افراد چارچوب تعیین کند. معترضان به قانون حجاب اشاره‌ای به سیطره مد بر فکر و ذهن مصرف کنندگان ندارند، حال آنکه صنعت مد بدست نهاد‌های منفعت طلب و سلبریتی‌های سوداگر و بر اساس منافع مالی عده محدودی پیش می‌رود.

اما مقوله حجاب اساسا دست رد بر سینه تبرج گرایی و خودنمایی‌های بی انتها زده و در عین به رسمیت شناختن آزادی فردی و احترام به قومیت و فرهنگ و سطح تمکن مالی افراد، چارچوبی را برای پوشیدگی بدن تعیین می‌کند. حجاب نه بر اسراف و تبذیر صحه می‌گذارد، نه با تبرج و خودنمایی میانه‌ای دارد و نه با رفتار‌های غیرعقلانی سازگار است. حجاب به عنوان یک راهبرد کلان در منظومه زندگی معناگرا، بدنبال حفظ حریم خصوصی فرد از تعرضات و قضاوت‌های بیگانگان و حفظ کرامت و شخصیت انسانی افراد است.