حفظ جنگل‌های زاگرس در گرو تأمین معیشت پایدار است / تأمین 40 درصد آب شیرین کشور از جنگل‌های زاگرس

به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم, گنجینه سبز جنگل‌های زاگرس که وسعت آن از شمال غربی تا جنوب غربی کشور ما را در برمی‌گیرد، میراث 5 هزار ساله‌ای است که در نتیجه کوشش نیاکان ما برای حفاظت از این عرصه جنگلی برای ما باقی مانده است. جنگل‌های زاگرس با گستردگی در 11 استان کشور با 6 میلیون هکتار مساحت، 40 درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهند که حدود 70 درصد تیپ گونه‌های جنگلی زاگرس را بلوط‌ها شامل می‌شوند.

این جنگل‌ها نقش بسیار پررنگی در عرصه‌های مختلف از جمله امنیت زیستی، غذایی، اجتماعی، اقتصادی، بهداشت و...، دارند و به همین دلیل حفظ جنگل‌های زاگرس از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علی‌رغم اینکه اهمیت این عرصه سبز بر کسی پوشیده نیست، شاهد این هستیم که صیانت از این جنگل‌ها در سال‌های اخیر با چالش‌هایی رو به رو شد و عوامل مختلف طبیعی و انسانی پایداری اکوسیستم منطقه را با مشکل مواجه کرده‌اند.

در رابطه با اهمیت جنگل‌های زاگرس و چالش‌های پیش‌روی حفظ آن‌ها، گفت‌وگویی با دکتر مصطفی نادری، فعال محیط زیست و مشاور رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور داشتیم که در ادامه مشروح این گفت‌وگو تقدیم مخاطبان ارجمند تسنیم شده است.

تسنیم: جنگل‌های زاگرس کارکردهای زیادی برای کشور دارند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تأمین درصد بالایی از آب شیرین کشور توسط این جنگل‌هاست؛ با توجه این موضوع سازمان منابع طبیعی چه برنامه‌ای برای مدیریت منابع آبی این جنگل‌ها دارد؟

نادری: جنگل‌های زاگرس حدود 40 درصد آب شیرین کشور را تأمین می‌کنند و یک اکوسیستم پایدار را از شمال غرب تا جنوب غربی ایران ایجاد کرده است که این اکوسیستم پایدار باعث ایجاد معیشت و محیط زیست پایدار برای مردم منطقه شده است. جلوگیری از تشدید ریزگردها از جمله کاربردهای جنگل‌های زاگرس است؛ غلظت ریزگردهایی که از کشور عراق به کشور ما می‌آیند باید در مسیر تشدید شود اما در عمل می‌بینیم که همین جنگل‌ها از غلظت آن می‌کاهند و در نتیجه غلظت طوفان‌های ریزگرد در عراق 40 تا 50 برابر بیشتر از ایران است.

کشور ما در محور خشک و نیمه خشک دنیا قرار گرفته و در گذشته‌های دور نیاکان ما به خوبی با خود را با این شرایط اقلیمی هماهنگ کرده بودند که نمونه این هماهنگی را در قنات‌ها می‌بینیم. مردم توانسته بودند با این روش‌ها علاوه بر حفظ محیط زیست یک معیشت پایدار نیز برای خود ایجاد کنند. مشکل از زمانی شروع شد که اصلاحات ارضی شروع شد و مدیریت از دست مردم خارج و دولتی شد. در واقع پس از این اتفاق بود که کشور از نظر منابع آب، خاک و...، دچار مشکل شد.

در حال حاضر تغییرات اقلیمی نیز شدیدتر شده و این موضوع نیز باعث تشدید مشکلات ما شده است. برای جلوگیری از کمبود آب در جنگل‌های زاگرس ابتدا باید خود جنگل را حفظ کرد و بعد از حفظ جنگل باید به سمت ارتقا کمی و کیفی پوشش گیاهی منطقه برویم. هرچه پوشش گیاهی بهتر و بیشتری در زاگرس داشته باشیم، تضمین بیشتری برای حفظ منابع آبی این جنگل‌ها خواهیم داشت. بر اساس برآوردها، میزان آب موجود در سفره‌های زیرزمینی جنگل‌های زاگرس به اندازه گنجایش سد کرخه است و این ویژگی زاگرس باعث شده تا بدون یک ریال هزینه به طور طبیعی پایداری منطقه حفظ شود.

تسنیم: 35 درصد از جمعیت کشور در عرصه جنگلی زاگرس زیست می‌کنند و معیشت آنان به این عرصه وابسته است؛ راهکار شما برای حفاظت جامعه بومی از جنگل‌های زاگرس و جلوگیری از قطع درختان، شکار، قاچاق چوب و در مجموع جلوگیری از بهره‌کشی از جنگل‌های زاگرس چیست؟

نادری: حدود 80 درصد از عشایر و 50 درصد دام مولد کشور ما در این منطقه هستند؛ عشایر تأمین کننده بخش عظیمی از گوشت کشور هستند و ذخیره ژنتیکی دام کشور بر عهده این عزیزان است. در واقع آن‌ها تأمین کننده امنیت غذایی کشور هستند. با این وجود معیشت این افراد ناپایدار و کم بازده است. در نتیجه ما باید در این منطقه معیشت پایدار ایجاد کنیم تا مردم به سمت قطع درختان و قاچاق چوب نروند.

به عنوان مثال در آشکوب جنگل‌های زاگرس اکثر کشاورزان از سم و کود شیمیایی استفاده می‌کنند که این امر باعث آلایندگی خاک، آب‌های زیرزمینی و زیست بوم منطقه می‌شود. همچنین استفاده از همین سموم باعث مرگ شکارچیان طبیعی پروانه بلوط‌خوار سفید می‌شود و باعث می‌شود تا جمعیت این حشرات طغیان کند و باعث نابودی درختان شود. اگر استفاده از سموم و آفات در زمین‌های کشاورزی اطراف زاگرس ممنوع شود، دیگر آلودگی خاک و منابع آبی و همچنین هجوم پروانه بلوط‌خوار سفید را نخواهیم داشت.

ما باید به جای توسعه این کشاورزی کم‌بازده و کوتاه مدت به سمت راهکارهای معیشت پایدار از جمله کاشت گیاهان دارویی، توسعه صنایع دستی، بوم‌گردی و...، برویم. دولت باید طرحی را در نظر بگیرد که کشاورزان نهال‌کاری کنند و بعد از چند سال محافظت از این نهال، دولت نهال‌ها را از کشاورزان بخرد. ما باید با استفاده از این راهکار به سمت تغییر الگوی کشت برویم چرا که این تغییر علاوه بر حفظ اکوسیستم جنگل زاگرس از نظر اقتصادی و اجتماعی نیز به نفع کشور است.

باید نگاه جدید به مدیریت بوم‌سازگان زاگرس داشته باشیم و به دنبال ایجاد معیشت پایدار برای مردم باشیم. زمانی که این راهکارها را عملی کنیم، یقیناً می‌توانیم در حفظ جنگل موفق‌تر عمل کنیم و کاری کنیم که مردم به سمت معیشت‌هایی که به واسطه آسیب به جنگل‌های زاگرس ایجاد می‌شود، نروند.

قطع درختان برای تهیه ذغال نیز اصلی‌ترین مشکلات جنگل‌های بلوط است که در این خصوص مجلس باید به موضوع ورود کرده و هرچه سریع‌تر قانونی را ایجاد کند که استفاده از ذغال را ممنوع کند. بخش زیادی از قطع درختان به منظور تهیه ذغال اتفاق می‌افتد و ما باید بازار مصرف را شناسایی کنیم و تا جایی که امکان دارد بازار مصرف ذغال را محدود کنیم. نباید بگذاریم که افراد برای 500 هزار تومان ذغال، درخت بلوطی که از نظر اقتصادی 200 میلیون تومان ارزش دارد را قطع کند.

تسنیم: شاخص‌های ماندگاری سرزمین و محیط زیست در جنگل‌های زاگرس به چه عواملی بستگی دارد و چالش‌های پیش‌روی این عرصه در چیست؟

نادری: بر اساس برنامه تکمیل IUCN هفت معیار برای پایداری این جنگل‌ها تعریف شده که 5 معیار مربوط به موارد اکولوژیک و 2 مورد مربوط به مسائل اجتماعی، اقتصادی است. این معیارها شامل حفاظت از تنوع زیستی، حفظ ظرفیت تولیدی اکوسیستم‌ها جنگلی، حفظ شادابی و سلامت اکوسیستم جنگل, حفاظت و نگهداری از منابع آب و خاک، حفاظت و نگهداری سهم جنگل در چرخه جهانی کربن، حفاظت و بهبود فواید اقتصادی و اجتماعی جنگل و چهارچوب قانونی، سازمانی و اقتصادی برای مدیریت جنگل هستند.

این 7 مورد شاخص‌های مدیریت پایدار هستند که گام‌های عملی برای مدیریت جنگل‌های زاگرس محسوب می‌شوند. حفاظت از جنگل‌های زاگرس باید به طور ویژه در دستور کار دولت سیزدهم قرار گیرد و در همین راستا معاون اول رئیس جمهور دستور داد که در بحث بوم‌سازگان زاگرس یک سند ویژه تدوین شود که ارزش استراتژیک زاگرس در آن دیده شود.

چالش‌های پیشرو حفظ این جنگل‌ها هر ساله تغییر می‌کنند و ما برای شناخت دقیق این چالش‌ها نیاز به آینده پژوهی و مطالعه داریم. باید بررسی کنیم در سال‌های آینده شرایط اقلیمی کشور به چه شکل پیش می‌رود و بحث‌های تغییر اقلیمی، آمایش سرزمین، حکمرانی و...، به چه سمت و سویی خواهد رفت.

با توجه به پیش‌بینی سازمان‌های جهانی مبنی بر تشدید تغییر اقلیم و تأثیرگذاری بیشتر آن در کشور ما، باید به سمت سازگاری با تغییر اقلیم پیش برویم. سیاست‌گذاری‌های ما در حوزه محیط زیست باید به شکلی باشد که سازگاری با تغییر اقلیم را در پیش داشته باشیم. اگر این سازگاری در کشور ایجاد شود دیگر شاهد کاشت برنج در اصفهان و خوزستان و یا توسعه صنایع کاشی در یزد و اصفهان نخواهیم بود. متأسفانه تاکنون این مورد در کشور ما دیده نشده و همچنان شاهد تصمیمات غلطی مانند صدور مجوز توسعه صنعت فولاد در دل کویر هستیم.

از دیگر چالش‌های پیش‌رو در حفظ پایداری جنگل‌های زاگرس مشکلات اقتصادی است که معیشت مردم را ناپایدار کرده و مردم برای جبران این شرایط به سمت بهره‌کشی از منابع زیستی رفته‌اند. اگر برای اصلاح شرایط اقتصاد مردم منطقه فکر نشود بهبود اکوسیستم جنگل‌های زاگرس امکان‌پذیر نیست.

در کنار رسیدگی به شرایط مردم، تصمیمات حاکمیتی نیز باید تغییر کند؛ سدسازی‌های بی‌رویه، پروژه‌های انتقال آبی که از دل جنگل‌ها عبور می‌کند و سایر تصمیمات از این دست باید تغییر پیدا کند. حفظ این جنگل‌ها وابستگی زیادی به تصمیمات حاکمیتی دارد و باید کمتر به سمت راهکارهای ناپایدار برویم.

کمبود بودجه نیز کار ما را برای حفاظت از جنگل‌ها دشوار کرده است؛ هیچگاه آن طور که شایسته است به وظایف و مسئولیت‌های سازمان منابع طبیعی و سازمان محیط زیست آنطور که شایسته است نگاه نشده که این کم‌توجهی در تخصیص بودجه به این 2 سازمان مشهود است. این 2 سازمان حاکمیتی نه تنها بودجه کافی برای پیشبرد برنامه‌های خود را در اختیار ندارد، بلکه گاهاً برای پرداخت حقوق کارکنان خود نیز با مشکل مواجه می‌شوند.

این در صورتی است که سازمان‌هایی که حافظ منافع زیستی کشور هستند باید از نظر اعتبارات، تجهیزات، نیروی انسانی و...، در بالاترین سطح باشد. موضوع تخصیص اعتبارات ناکافی به ضرر امنیت زیستی و به دنبال آن امنیت ملی و امنیت غذایی کشور است.

گفت‌وگو از: علی دولتی