حل مشکل آب خوزستان با کلید زدن یک بحران جدید؟!

شنیده‌های حاکی از ان است که مسئولان برای حل مقطی مشکل آب خوزستان اقدام به آزادسازی بیش از برنامه آب سدها بویژه آب سد کرخه کرده‌اند که می تواند بحران تازه ای در ماههای آینده رقم بزند.

به گزارش خبرنگار مهر، شنیده‌های حاکی از ان است که مسئولان برای حل مقطی مشکل آب خوزستان اقدام به آزادسازی بیش از برنامه آب سدها بویژه آب سد کرخه کرده‌اند. به گونه‌ای که اکنون بیش از دو و نیم برابر برنامه مصوب، آب در حال آزادسازی است و این مساله با توجه به موجودی اب پشت سدها، می‌تواند بحران تازه ای را طی ماههای پیش رو ایجاد کند.

با توجه به خشکسالی امسال و پیش بینی‌ها مبنی بر شروع بارندگی‌ها از آذرماه، برنامه ریزی برای آزادسازی اب سدها به گونه‌ای بود که آب پشت سدها تا اذرماه کفاف مصارف ضروری را بدهد اما سوءمدیریت و بی تدبیری در مدیریت شرایط بویژه عدم کنترل مصارف غیرمجاز موجب شد حق ابه تعیین شده برای بخش‌های مختلف به ذینفعان نرسد و نارضایتی‌های اخیر در استان خوزستان را کلید زد. اکنون مسئولان برای حل مقطعی مشکل، دو و نیم برابر میزان برنامه ریزی، در حال ازادسازی اب از سد کرخه هستند و این مساله می‌تواند ذخیره اب پشت این سد را بسیار زودتر از شروع بارندگی‌های امسال (اذرماه) به صفر رسانده و بحران تازه ای را رقم بزند.

ضعف نظام حکمرانی اب چگونه مشکل ساز شد؟

مدتی است چالش کم آبی استان خوزستان به یک بحران تبدیل شده و مشکلات متعددی را برای ساکنان استان ایجاد کرده است؛ بحرانی که معیشت نزدیک به 1500 روستا را درگیر کرده و حتی برخی روستاها برای تأمین آب شرب هم با مشکل مواجه شده اند. هرچند هنوز هم بحران در روستاهای پایین‌دست استان جریان دارد ولی با بهبودی اوضاع بایستی مسائل را به طور دقیق‌تری کارشناسی کرد تا اولا راهکارهای بلندمدت و کوتاه مدت رفع بحران‌های آبی استخراج شود و ثانیا اشتباهات گذشته، در آینده تکرار نشود.

به طور کلی وضعیت حکمرانی آب کشور در شرایط خوبی نیست. بازدهی آبیاری در ایران 33 درصد تخمین زده شده که بیست درصد پایین‌تر از کشور هند و تقریبا نصف کشور لیبی است. میزان هدررفت در بخش کشاورزی حدودا 67 میلیارد مترمکعب است که این رقم 45 برابر کل مصرف صنایع کشور است. همچنین میزان هدررفت آب از طریق تبخیر سطحی هم سه برابر میانگین جهانی است. این ارقام و آمارهای تأسف برانگیز نشان می‌دهد در این سال‌ها عزمی برای شکل گیری حکمرانی صحیح میان مسئولین وجود نداشته است.

اصلاح فوری ساختارهای فعلی و ایجاد یک نظام حکمرانی بهینه، برای کشور ایران که تحت شرایط خاص اقلیمی، دوره‌های سیل و خشکسالی آن بسیار کوتاه شده است و بارش‌های آن در یک سال اخیر 40 درصد کمتر از متوسط پنجاه سال اخیر است لازم و ضروری است.

در این میان باید شاخص عادلانه بودن را نیز باید در نظر گرفت. بحثی که نقش آن در شکل‌گیری اتفاقات اخیر مغفول ماند. ساختار ناعادلانه توزیع یعنی در شرایطی که در روستاهای پایین‌دست خوزستان، از جمله روستاهای حمیدیه و اطراف، برای تأمین آب شرب خود به مشکل خورده‌اند و روزانه آب خریداری می‌کنند، در بالادست استان نزدیک به 40 هزار هکتار برنج کاشته شده است.

به گفته قاسم تقی زاده خامسی، معاون آب و آبفای وزیر نیرو در گفت‌وگوی ویژه خبری شبکه دو سیما، محصولات کشاورزی با نیاز آبی بالا مثل شلتوک در خوزستان 3.5 میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد که حدودا دو ونیم برابر مصرف صنعتی کشور است.

به طور کلی مصرف عمده آبی در کشور مربوط به بخش کشاورزی با 92 درصد است. مصرف خانگی با 1.5 درصد و مصرف صنعتی با 6.5 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. هرچند اصلاح الگوی مصرف این دو بخش هم اهمیت دارد ولی تا زمانی که بخش کشاورزی اصلاح نشود گویی هیچ اقدام اساسی انجام نشده است.

هرچند این روزها عمده تمرکز مردم، برخی رسانه‌های محلی و حتی نمایندگان بر روی بخش صنعتی و با تکیه بر پروژه‌های انتقال آب بود، ولی باید توجه داشت این پروژه‌ها اولا مربوط به همان 1.5 درصد بخش صنعتی بوده است که نسبت به بخش کشاورزی ناچیز است و ثانیا پروژه‌های انتقال آب بسیار محدودتر از آن هستند که بتوانند تنش آبی ایجاد کنند. در واقع حجم انتقال آب از سرشاخه رودهای دز و کارون استان خوزستان توسط 3 تونل کوهرنگ و تونل بهشت آباد در سال‌های ترسالی از 780 میلیون متر مکعب در سال فراتر نمی‌رود که کمتر از 3 درصد دو رودخانه دز و کارون در شرایط ترسالی است و ثالثا عمده مشکلات خوزستان مربوط به غرب استان و تالاب هورالعظیم است که از طریق پایاب کرخه تأمین می‌شود و بر روی این سر هیچ تونل انتقال آبی تعریف نشده است.

در پی همین آدرس‌های غلط، و در شرایط فشار رسانه‌ها، دستگاه‌های مربوط اقدام به اتخاذ تصمیم‌های ضرب‌العجلی و غیرکارشناسی می‌کنند که تبعات به مراتب بدتری دارد. یکی از تصمیماتی که در روزهای اخیر گرفته شد و از آن به عنوان راه نجات هورالعظیم نام برده شد، دوبرابر کردن دبی خروجی سد کرخه است.

در حالی است که سد کرخه به عنوان بزرگترین سد مخزنی کشور با ظرفیت 5.9 میلیارد متر مکعب تنها 0.76 میلیارد متر مکعب ذخیره قابل استفاده دارد و 87 درصد از ظرفیت این سد خالی و غیر قابل استفاده است.

به گفته محمد عنایتی، کارشناس مسائل حوزه نیرو: با توجه به اینکه تا پایان شهریورماه سال جاری نسبت به متوسط پنجاه سال اخیر، 40 درصد کمبود بارش خواهیم داشت، در صورت صحت پیش‌بینی‌های هواشناسی شاهد فرابحران در پاییز امسال خواهیم بود. ایشان ادامه داد: این کار اصرار بر اشتباهاتی است که وضعیت را به اینجا رسانده و امیدواریم این کار با اتخاذ تصمیم‌های کارشناسی گرفته شود.

نکته دیگر اینکه بنابر گفته مردم و کارشناسان محلی آب رها شده از سد کرخه به طور عادلانه‌ای به هورالعظیم نمی‌رسد و 87 درصد آن در مسیر 300 کیلومتری سدکرخه تا هورالعظیم توسط مزارع شالی مورد استفاده قرار می‌گیرد. طبیعتا اولویت حل مسأله هورالعظیم با اصلاح الگوی کشت این 300 کیلومتر است.

به نظر می‌رسد بحران آب خوزستان مسأله ساده‌ای نیست که با مطرح شدن چند روزه در رسانه‌ها، ارسال کمک‌های مردمی و اتخاذ تصمیمات ضرب‌العجلی به طور ریشه‌ای حل بشود. بلکه نیازمند هماهنگی و عزم نهادهای مختلف از جمله وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست و سایر نهادهای لشکری و کشوری با دید بلند مدت اصلاح عادلانه نظام حکمرانی آب باشد.