داستانی غم انگیز؛ خشکسالی مرگبار در سرزمین تاریخی بین النهرین
بغداد - ایرنا - بارندگی کم امسال که تاثیر خود را بر منابع آبی منطقه از جمله در کشورهای ترکیه و عراق داشته است؛ باعث کم شدن آب ورودی رودخانه‌های دائمی این کشورها نیز شد که در این بین آب دجله و فرات به عنوان مهمترین آنها اکنون تقریبا به نصف کاهش یافته است.
به گزارش ایرنا؛ داستان غم‌انگیز خشکسالی در سرزمین تاریخی بین النهرین که به نوعی مادر سکونت بشر قلمداد شده و حالا بخش اعظمی از آن در عراق جای گرفته است، باعث شده رودخانه‌های این کشور بویژه دجله و فرات حال و روز خوشی نداشته باشد.
دجله که روزگاری مظهر حیات و برکت بود و در اشعار و ادبیات فارسی نیز همواره بعنوان رودی پر آب مشهور بوده اکنون خود به دنبال ساقی‌ای است که کام تشنه‌اش را سیراب کند بطوریکه مهدی رشید وزیر منابع آب عراق اخیرا اعلام کرد سطح آب دو رودخانه دجله و فرات 50 درصد کاهش پیدا کرده است.
تب داغ این روزهای دجله در حالیست که در سال 2019 بارندگی های کم سابقه‌ای رخ داد که درپی آن وزارت منابع آبی عراق در همان سال از افزایش ذخیره آبی عراق به میزان 37 میلیارد مترمکعب خبر داد؛ اتفاقی که در 25 سال گذشته بی سابقه اعلام شد.
اما آن بارش ها تب دجله را موقت فرونشاند و حالا این رود هرروز بی‌رمق تر و خسته تر از قبل است؛ خستگی که داستان امسال و پارسال نیست و ریشه در سالهای پیش دارد.
در گزارش سال 2012 سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) آمده است: در طول دو دهه گذشته میزان آب دجله و فرات در میان‌رودان (بین‌النهرین) 60 درصد کاهش یافته است.
به گفته پاول شلونکه، هماهنگ‌کننده امور اضطراری فائو، در اربیل واقع در کردستان عراق ترکیبی از "کاهش بارندگی، کاهش سطح آب‌های زیرمینی و ساخت سد جدید ترکیه" باعث شده که آبی برای جنوب عراق وجود نداشته باشد و به جنوب این کشور آبی نرسد. گزارش ها نشان می دهد دجله که پیچ در پیچ 12 بار از میان دست و پای بغداد، پایتخت عراق عبور می‌کند، در سالهای گذشته بقدری کم‌آب بوده که شهروندان عرض آنرا با پیاده طی می‌کنند.
نمایی از رود دجله در بغداداین در حالیست که دجله روزگاری به طغیانگری و سیراب کننده تمام تشنگان معروف بود و حتی در مقطعی با آسیب زدن به طاق کسری؛ به قبور مسجد سلمان فارسی در مدائن هم صدمه جدی زده است. هرچند در سالهای گذشته معمولا آمار باران و نزولات آسمانی در عراق با کاهش چشمگیر همراه بود اما سال 2020 کاهش کم سابقه 50 درصدی را تجربه کرد. پژوهش های داخلی و خارجی عراق "از خشک شدن کامل تمام رودخانه ها" ظرف 15 الی 20 سال آینده در این کشور سخن می گویند. کاهش 10 و نیم میلیارد متر مکعبی آب در 15 سال آینده و یا حتی عاری شدن عراق از آب تا سال 2040 از جمله مواردی است که برای این کشور پیش بینی می شود.
به گزارش ایرنا حدود 70 درصد آب‌های سطحی عراق از کشورهای بالادستی تامین می‌شود اما اکنون با سدهایی که ترکیه در سرچشمه‌های دجله و فرات ساخته، سهم کمتری از آب به عراق می‌رسد.
از سوی دیگر با آرامش نسبی سوریه از جنگ داخلی و رهایی از تروریسم، این کشور نیز میزان بیشتری آب از فرات برداشت می‌کند.
ترکیه نیز که سدی به نام ایلسو بر منابع مادر آبی دجله ساخته، سال گذشته قصد داشت آبگیری این سد بزرگ بر رود دجله را آغاز کند، اما این آبگیری که می‌تواند سه سال به طول بی‌انجامد به درخواست بغداد چندماهی به تعویق افتاد.
سد ایلیسو یکی از 22 سد و 19 نیروگاهی است که ترکیه در قالب "طرح آناتولی جنوب شرقی" ساخته است. ترکیه این سد را برای تامین برق خود ساخت که احداث این سد طبق گفته کارشناسان ورودی رود دجله را در عراق نصف کرده است. بر اساس اعلام ترکیه این سد قرار است 1200 مگاوات برق تولید کند و حجم دریاچه پشت آن حدود 10 و نیم میلیارد متر مکعب تخمین زده شده است. جدای از این برخی گزارش ها حاکی است که ترکیه در صدد ساخت یک سد دیگر نیز بر رودخانه دجله است که بیش از سد الیسو بر پایین آمدن سطح آب این رودخانه و تاحدودی رود فرات اثر خواهد گذاشت.
در همین پیوند حسن الجنابی وزیر وقت منابع آبی عراق حدود دوسال پیش گفته بود 70 درصد منابع آبی دو رودخانه دجله و فرات از ترکیه و درصدی هم از سوریه تامین می شود و ایران در این خصوص سهم ناچیزی دارد. وی با اشاره به همین سد الیسو که بر منابع رود دجله ساخته شده گفت که فقط دو رود مرزی 'زاب کوچک' و 'دیاله' از اراضی ایران سرچشمه می گیرند و به دجله می ریزند که ایران در طول 10 سال گذشته با ایجاد سدهای کوچک بر روی رودهای تغذیه کننده این دو رود مرزی باعث پایین آمدن سطح آب این دو رود شده است. وزیر وقت منابع آبی عراق خاطرنشان ساخته بود که "ترکیه سدهایی فراتر از ظرفیت رودخانه فرات بنا کرده" و علاوه بر آن کشور سوریه نیز سد 'الطبقه' را بر روی منابع تامین کننده این رودخانه ساخته که این دو سد می توانند، سهم آب فرات را به طور کامل از عراق قطع کنند.
مهدی رشید وزیر کنونی منابع آبی عراق سال گذشته میلادی پیغام های متعدد کشورش به ترکیه درباره سد الیسو و سهم‌آبه بغداد را ارسال کرد و به گفته وی ترکیه "فقط بهانه آورده" و ساخت سد را "حق خود دانسته است".
براساس اطلاعات منتشر شده از سوی منابع مختلف عراقی و بین المللی سهم‌آبه سوریه نیز از فرات کاهش یافته است. از آنجا که فرات از سوریه به عراق می آید و این دو کشور در سال 1989 میلادی توافقی نیز با یکدیگر امضا کردند؛ کاهش حجم آب سوریه بر عراق نیز تاثیرگذار است. بر اساس قرارداد مزبور، سهم‌آبه بغداد از فرات 58 درصد مشخص شد. کاهش سطح آب منجر به خشک شدن مساحت گسترده‌ای از زمین‌های کشاورزی و توقف پمپاژ آب شرب و کشاورزی شده است. دولت عراق دو سال پیش همزمان با کاهش حجم آب فرات و دجله در برخی مناطق همچون بصره استان مرزی با ایران، کشاورزی را برای مدتی ممنوع کرد؛ مساله ای که باعث ضربه جدی به اقتصاد عراق در آن سال شد و جدای از اعتراضات مردم و نارضایتی کشاورزان پیامدهای متعدد زیستی نیز برای این کشور به همراه داشت. در این بین نقش استان های مرزی عراق با ایران نیز می‌تواند کانون توجه قرار گیرد؛ از آنجا که بعضا دسته های ملخ ها از استان بصره وارد ایران می شود و همچنین توده های بزرگ غبار که ریشه در کشورهایی همچون عربستان دارد اثرات واضحی بر کشورمان دارد؛ اهتمام ایران به مسایل زیست بومی و آب و هوایی و محیط زیستی عراق مساله ای بسیار حائز اهمیت جلوه می کند.
در سال 2016 ناسا برپایه پژوهش گروهی از دانشمندان اعلام کرد خشکسالی شرق مدیترانه در 900 سال اخیر بی‌سابقه بوده است.
بر پایه این پژوهش منطقه شام از سال 1998 تا 2012 در 500 سال گذشته خشک‌ترین دوره بوده و در 900 سال گذشته نیز 10 تا 20 درصد خشک‌تر از دوره‌های خشکسالی بوده است؛ این تحقیق عامل انسانی را در تغییرات اقلیمی سالهای اخیر موثر ارزیابی کرده است. همچنین سازمان بین المللی مهاجرات، تابع سازمان ملل متحد اوایل سال 2020 میلادی در گزارشی درباره کاهش بی سابقه حجم آب دجله و فرات هشدار داد و تأکید کرد که این امر باعث مهاجرت جمعیت قابل توجهی از جمعیت عراق به مناطق دیگر خواهد شد. هرساله با آغاز فصل گرما جدای از نیاز عراق به برق، آب از احتیاجات دیگر مردم این کشور است که با کمبود روبرو می شود.
رود فرات نقش عمده و حیاتی در کشاورزی و آبیاری عراق دارداینکه عراق با خشکسالی مواجه است، مساله ای جدا از "کاهش سهم‌آبه" این کشور از رودخانه هاست که علاوه بر آنچه ذکر شد، آب آشامیدنی، کاهش و نابودی زمین های کشاورزی و در نتیجه ایجاد بیابان، نابودی تالاب ها و دریاچه ها و نابودی بسیاری از حیوانات در اثر نبودن آب و کشت را باعث می گردد. اثرات اجتماعی این مساله نیز مهاجرت مردم از عراق به سایر کشورها و یا مهاجرت روستاییان به مناطق شهری خواهد شد که هریک می‌تواند باری سنگین بر جامعه سیاسی و اجتماعی بغداد بگذارد.
مهدی رشید وزیر منابع آبی عراق سال گذشته هم از کاهش 50 درصدی آب دجله و فرات که از کشور ترکیه سرچشمه می‌گیرد سخن گفته بود. وی آب رهاسازی شده از سد دربندخان را "تقریبا صفر" عنوان کرده بود و از کاهش 70 درصدی آب رود زاب سفلی خبر داد.
فرات رودی است که از ترکیه سرچشمه گرفته و با گذر از سوریه وارد خاک عراق می‌شود و در جنوب این کشور با رود دجله ترکیب و اروندرود را تشکیل می‌دهند و نهایتا به خلیج فارس می‌ریزد. دو رود دجله و فرات به دلیل واقع شدن در نزدیکی یکدیگر همانند یک کمربند از دیرباز محل اسکان و توجه بشر بوده است و اولین تمدن ها بر بستر این دو رود که "بین النهرین" یا "میان رودان" لقب گرفته، شکل گرفتند که بخش بزرگی از این تمدن ها نیز در ایران باستان قرار داشته و دارد. این منطقه به دلیل اینکه اولین و موثرترین تمدن ها و پیشرفت های بشر همچون "اختراع خط" را شاهد بوده "گهواره تمدنها" نام گرفته است. کشورهای ایران، عراق، ترکیه، سوریه، و کویت از جمله کشورهایی هستند که سرزمین های قدیمی بین النهرین در مرزهای کنونی آنها تقسیم شده است.
*س_برچسب‌ها_س*
