رشد ناچیز تحقیق و توسعه در دهه 90

کارگاه دارای فعالیت تحقیق و توسعه، کارگاهی است که در آن تحقیق و توسعه انجام می‌شود؛ اعم از اینکه فعالیت اصلی کارگاه، تحقیق و توسعه باشد مانند مراکز تحقیقاتی یا فعالیت فرعی کارگاه موردنظر تحقیق و توسعه باشد، مانند کارگاه‌های صنعتی و دانشگاه‌ها که فعالیت اصلی آنها تولید کالا و ارائه خدمات آموزشی است. به‌گزارش صمت، تحقیق و پژوهش از عوامل ضروری و انکارناپذیر رشد و توسعه و پیشرفت اقتصادی است. توجه به تحقیقات در زمینه‌های مختلف در میان جوامع چنان گسترش یافته است که کشورها در پی افزایش سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه از تولید ناخالص ملی در راستای توسعه اقتصادی خود هستند. سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان نیز برای تدوین برنامه‌های توسعه‌ای، نیازمند آمارهای حوزه علم، فناوری و نوآوری هستند. آمارهای تحقیق و توسعه به‌عنوان بخش مهمی از آمارهای این حوزه از یک‌سو، از نیازهای نهادهای سیاست‌گذاری و از سوی دیگر، نیاز پژوهشگران دانشگاهی و سازمان‌های بین‌المللی است. مرکز آمار ایران در راستای پاسخ به این نیازها، آمارگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه را از سال 1376 به‌صورت هر 2 سال یک‌بار (جز سال‌های 1382، 1390 و 1393 که متوالی بوده) اجرا کرده است.

در طرح آمارگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه که در سال 1401 اجرا شد، به مراکز تحقیقاتی، دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و کارگاه‌های صنعتی 50 کارکن و بیشتر و معادن دارای واحد یا بخش تحقیق و توسعه و شرکت‌های دانش‌بنیان مراجعه و اطلاعات مربوط به سال 1400 این واحدها جمع‌آوری شد. مرکز آمار ایران لازم می‌داند از معاونت آمار و اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان‌ها، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، نهادها، مراکز تحقیقاتی، مؤسسات آموزش عالی، کارگاه‌های صنعتی، شرکت‌های دانش‌بنیان و عوامل اجرایی که همکاری در اجرای این طرح داشته‌اند، قدردانی کند.

زنان در جایگاه فرودست تحقیق و توسعه

نتایج بررسی‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که نتایج آمارگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه در سال 1400، معادل 283 هزار و 139 محقق در کشور مشغول به فعالیت تحقیق و توسعه بودند که 70 درصد آنها را مردان و 30 درصدشان را زنان تشکیل می‌دادند. نتایج بررسی یک دهه از وضعیت پژوهشگران نشان می‌دهد که تعداد پژوهشگران مرد از 102 هزار و 72 نفر در سال 91 به 197هزار و 724 نفر در سال 1400 افزایش یافته است. همچنین تعداد پژوهشگران زن در سال 91 حدود 35 هزار و 240 نفر بوده که در سال 1400 به 85 هزار و 415 محقق افزایش یافته که سبب افزونی سهم پژوهشگران زن از 26 درصد سال 01 به 30 درصد در سال 1400 شده است. نتایج نشان می‌دهد که در سال 1400 از 283 هزار و 139 محقق که مشغول به فعالیت تحقیق و توسعه بوده‌اند، 197 هزار و 19 نفر محقق به‌شکل تمام‌وقت فعالیت تحقیق و توسعه انجام داده‌اند. توزیع پژوهشگران معادل تمام‌وقت کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه برحسب مدرک تحصیلی، نشان می‌دهد که در سال 1400 از 197 هزار و 19 نفر محقق معادل تمام‌وقت، 107 هزار و 990 نفر (معادل 54.8 درصد) دارای مدرک دکترای تخصصی، 51 هزار و 579 نفر دارای مدرک کارشناسی ارشد و 30 هزار و 167 نفر هم دارای مدرک کارشناسی بوده‌اند. سری زمانی پژوهشگران (معادل تمام‌وقت) کارگاه‌های دارای فعالیت تحقیق و توسعه در سال‌های 91 تا 1400 برحسب جنس، بیانگر آن است که مردان محقق (معادل تمام‌وقت) با دارا بودن سهمی بیش از 70 درصد، اکثریت پژوهشگران کشور را از آن خود کرده‌اند. تعداد زنان محقق معادل تمام‌وقت در سال 1400 با افزایش نسبت به سال 91، به 58 هزار و 12 نفر رسیده که بیانگر آن است که سهم زنان از 25 درصد به 29 درصد افزایش یافته است. بررسی‌های دیگر نشان می‌دهد که در سال 1400 تعداد 185هزار و 565 پروژه تحقیقاتی در کارگاه‌های تحقیقاتی ایران انجام شده که از نظر نوع پروژه، پروژه کاربردی با 56.1 درصد بیشترین سهم را در میان سایر پروژه‌های انجام‌شده به خود اختصاص داده است.

همچنین، سری زمانی پروژه‌های تحقیق و توسعه در سال‌های 1391 تا 1400نشان می‌دهد که تعداد پروژه‌های تحقیق و توسعه از 83 هزار و 827 مورد در سال 91 به 185 هزار و 565 پروژه در سال 1400 افزایش یافته است. در سال‌های 91 تا 1400 پروژه‌های کاربردی با دارا بودن سهمی بالای 55 درصد، بیشترین سهم پروژه‌های تحقیق و توسعه را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین براساس نتایج طرح آمارگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه در امسال، هزینه‌های تحقیق و توسعه در کشور، مبلغ 48میلیون و521هزار و417 تومان بوده که مزد و حقوق پرداختی به پژوهشگران 50.3 درصد از کل هزینه‌ها را شامل شده است. هزینه‌های سرمایه‌ای نیز سهم 18.2 درصدی داشته و در جایگاه دوم قرار گرفته‌اند.