روزنامه‌نگاری تحقیقی، ژانری مغفول مانده در ایران

عصر ایران؛ محمد فیروزی - باوجود حجم گسترده فسادهای رخ‌داده در ایران و باور برخی نخبگان به پدیده فساد سیستماتیک هنوز توجه شایسته‌ای با روزنامه‌نگاران ژانر تحقیقی و به طور کلی این حوزه از روزنامه‌نگاری نمی‌شود. این روزها خبرهای فساد انقدر به گوش‌مان می‌خورد که شاید کمتر کسی را بتوان سراغ گرفت که نسبت به این موضوع حساسیت پیدا نکرده باشد. اخباری که در شبکه‌های اجتماعی و توسط افشاگران به بیرون درز می‌کند و آنها گزارش فساد در سازمان، نهاد یا در میان مدیران هلدینگ، شرکت یا بانکی را بروز می‌دهند. برخورد با این افشاگری‌ها از سوی دستگاه‌های ناظر، قضایی یا مجموعه ذینفع در فساد هم گاهی جالب می‌شود. در بسیاری از موارد برخورد اولیه با فسادهای افشا شده در فضای مجازی «انکار» یا تکذیب قاطع گزارش فساد است، اما وقتی حساسیت قضیه در افکار عمومی بیشتر شد کم کم صدای پذیرفته‌شدن فساد رخ داده از زبان مسئولان شنیده می‌شود. گاهی انقدر دیر چنین اقدامی صورت می‌گیرد که از سرمایه اجتماعی چیزی باقی نمی‌ماند! برخوردهایی که پای رسانه‌های خارجی را وسط می‌کشد چنین برخوردهایی در داخل موجب می‌شود، این مدل گزارش‌ها به جای بررسی قانونی و تلاش برای برخورد با موضوع، همراه با اصلاح سیستم فسادپرور، سر از رسانه‌های فارسی زبان خارجی در آورد و ضریب حساسیتش به مراتب در افکار عمومی بیشتر شود. اما باز به جای اینکه اصل قضیه توسط نهادهای متولی برخورد با فساد دنبال شود، فارغ از اینکه خبر فساد در چه کانال‌های رسانه‌ای به گردش درآمده است، متولیان در نهادهای دولتی تلاش می‌کنند با نسبت دادن عناوین ضد انقلاب و معاند به چنین رسانه‌هایی اصل فساد گزارش شده را به یک فتنه‌گری نسبت دهند که در بطن چنین برخوردهایی باز انکار فساد وجود دارد. اما هنگامی‌که رخ دادن فساد ثابت می‌شود یا فرد مسئولی در داخل صحت آن را تایید می کند، در عمل این تکذیب‌کنندگان در همان نهادها هستند که در افکار عمومی «فریبکار» تلقی می‌شوند.

آسیب‌های فرهنگی که محافظه‌کار است هرچند شاید قصد این تکذیب کنندگان به واقع فریبکاری هم نباشد بلکه این رفتارها را بتوان ناشی از یک فرهنگ محافظه‌کارانه و گریزان از اصلاح سیستم‌های اداری و کانون‌های فساد رخنه کرده در آنها تلقی کرد. فرهنگی که در سیستم اداری رگه‌هایی از آن را می‌توان سراغ گرفت که در کل دیده‌بانی رسانه‌ها را مزاحمتی برای خود می‌پندارد. درحالی که نظارت یکی از کارکردهای جدی حوزه رسانه است و روزنامه‌نگاری تحقیقی (Investigative Journalism) به عنوان یک ژانر مهم روزنامه‌نگاری با هدف نظارت بر سیستم‌ها و نهادهای مختلف صاحب قدرت می‌تواند جامعه را از وجود فسادهای رخ داده باخبر کند و بر تاریک‌خانه‌های فساد، نور بتاباند تا جلوی تکرار مفاسد گرفته شود.

قدرتی که رسانه‌های اجتماعی ایجاد می‌کنند روزنامه‌نگاران تحقیقی می‌توانند با اتکای اطلاعاتی که به دست می‌آورند علی‌رغم مقاومت در مقامات رسمی در ارائه اطلاعات و با تکیه بر ظرفیت منابع غیررسمی اطلاعاتی را حاصل کنند که در کشف انواع فساد موثر است و راه را برای اصلاح سیستم‌های درگیر فساد باز می‌کند. در این خصوص ظرفیت رسانه‌های اجتماعی هم به افشاگران کمک کرده و بازوی موثری برای تلاش‌هایشان ایجاد کرده است. چرا که رسانه‌های رسمی گاهی معذوریت‌های مختلفی برای ورود به ژانر روزنامه‌نگاری تحقیقی دارند، مانند اینکه از طریق کانون‌های فساد تهدید یا تطمیع می‌شوند. حتی گاهی ممکن است مدیران رسانه‌ها ورود به این حوزه را معادل مرگ رسانه خود قلمداد کنند اما رسانه‌های اجتماعی برای افشاگران بستری مطمئن برای فعالیت است. چنین ظرفیتی برای فعالیت روزنامه‌نگاران تحقیقی در هر کشوری فراهم شود، بیشترین تاثیرش گسترش اعتماد در جامعه و تقویت نظام سیاسی حاکم خواهد بود.

ظرفیتی که در داخل مغفول مانده... موضوعی که در ایران با وجود حجم فسادهای رخ داده و باور برخی نخبگان به وجود فساد سیستماتیک گسترده هنوز مغفول است و لزوم توجه به ژانر روزنامه‌نگاری تحقیقی به طور عام و استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌های اجتماعی برای این منظور به طور خاص هنوز مورد توجه نیست. به عنوان مثال حجت الاسلام اژه‌ای، در جلسه شورای عالی قوه قضاییه - در پایان تابستان امسال - در کسوت رئیس قوه گفته بود از افشاگران فساد حمایت می‌شود و تاکید کرد قوه قضاییه به دنبال این است که از چنین افرادی به صورت عملی، مادی و معنوی تشکر کند.

اژه‌ای درحالی از تدوین قانون برای موضوع افشاگران فساد حمایت کرد و گزارش دهندگان چنین موضوعاتی را مورد حمایت قانون معرفی کرد که در ادامه همان صحبت چنین افشاگری‌هایی در فضای مجازی را از شمول این حمایت‌ها خارج کرد.

رضا مسعودی فر، قائم مقام معاونت اجتماعی و پیشگیری و از وقوع جرم قوه قضاییه هم چندی بعد در مورد حمایت از افشارگران فساد به صراحت گفت افشای فساد به معنانی انتشار آن در فضای مجازی نیست و مراجع قانونی مسئول برخورد و رسیدگی به موضوعات مرتبط با فساد هستند و افراد می‌توانند مستندات خود را درباره مفاسد به این دستگاه‌ها اطلاع دهند.

حمایت از افشاگرانی که روزنامه‌نگار نباشند! البته چنین گزاره‌هایی از زبان برخی دیگر از مسئولان قوه قضاییه هم در ماه‌های اخیر شنیده شده است که نشان می‌دهد موضوع حمایت از این افشاگران بیشتر متوجه اشخاصی است که در داخل یک دستگاه اداری حضور دارند و به شکل موردی با فسادی برخورد می‌کنند و انتظار قوه قضاییه از آنها این است که چنین موضوعی را با نهادهای قضایی در میان بگذارند. در همین رابطه باز می‌توان به صحبت‌های مسعودی فر اشاره کرد که در همان مصاحبه با خبرگزاری ایلنا تصریح می‌کند: در قانون ارتقای نظام سلامت اداری به مواردی در این زمینه اشاره شده مانند پرداخت پاداش به افرادی که افشاگری می‌کنند. اگرچه این قانون ناقص است، اما از نبود قانون بهتر است و اگر همین قوانین اولیه را نیز اجرا کنیم بهتر است. همچنین در این قانون آمده است اگر فردی که افشاگری فساد می‌کند نیاز به شغل یا حمایت و مراقبت داشته باشد، قانون باید حمایت لازم را از این فرد داشته باشد. چنین صحبت‌هایی از زبان مقامات قضایی کشور درباره افشاگری هرچند درست به نظر می‌رسد، اما در مورد فعالان رسانه‌ای که در ژانر روزنامه‌نگاری تحقیقی فعالیت می‌کنند چندان قابل تطبیق نیست. چرا که این افراد به شکل حرفه‌ای فعالیت رسانه‌ای می‌کنند و نقش‌شان در کشف مفاسد گسترده‌تر از یک گزارش منفعلانه به دستگاه قضایی است.

چند نقش موثر که ژورنالیست تحقیقی ایفا می‌کند علاوه بر این گاهی اقداماتی که ماهیت فساد آمیز دارد، از جنبه قانونی توجیه‌پذیر است و مقام قضایی نمی‌تواند برای آن جرم انگاری کند. درحالی‌که با افشای این موارد توسط روزنامه‌نگار متخصص در فضای رسانه‌ای، حساسیت ایجاد می‌کند و زمینه اصلاح قوانین و حذف این مفاسد شکل می‌گیرد. باز به این موارد می‌توان افزود فعالان رسانه در حوزه ژورنالیسم تحقیقی می‌توانند مانند یک ناظر عمل می‌کنند که اطلاعات مختلف را همچون قطعات پازل از داخل و خارج سیستم درگیر فساد به دست می‌آورند و با کنار هم گذاشتن آنها به یک تصویر کامل از فساد می‌رسند. نباید فراموش کرد در این شرایط که نظام‌های اداری و برخی کانون‌های قدرت در ایران درگیر باندهای فساد شده‌اند، انتشار گزارش‌ها در فضای رسانه |‌ی و ایجاد حساسیت در افکار عمومی کمک می‌کند تا دست افراد مفسد برای تهدید و تطمیع نهادهای ناظر و مقامات قضایی کوتاه‌تر شود؛ به عبارتی این افشاگری‌ها می‌تواند به مقامات قضایی شجاعت و جسارت بیشتری بدهد تا از افراد مفسد هراسی به دل راه ندهند و بالعکس برای مفسدان این زمینه را ایجاد کند که مطالبه عمومی برخورد با آنهاست.