روزی که نیرو‌های سه‌گانه سپاه پا به عرصه وجود گذاشتند

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، جمله معروف و قصار حضرت امام خمینی (ره) در مورد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که اگر سپاه نبود کشور هم نبود؛ معرف نقش تعیین‌کننده این نهاد در ملاحظات امنیت ملی کشور است.

با توجه به تصویر عالمانه و دقیقی که حضرت امام (ره)، همواره از تحولات موجود در کشور ارائه می‌کردند، باید گفت که جمله دقیق و کوتاه فوق، بیانگر تحلیل عمیق ایشان از نقش اساسی نهاد انقلابی سپاه، در تثبیت و تداوم انقلاب اسلامی ایران می‌باشد.

با نگاه اجمالی به فرایند شکل‌گیری سپاه و مجموعه عملکرد این نهاد در زمینه مقابله با نیروهای ضدانقلاب و مخصوصاً جایگاه ویژه آن در تحولات جنگی، می‌توان عمق درستی کلام حضرت امام (ره) را به تصویر کشید.

از سوی دیگر بدیهی است که نوع عملکرد و تحول در کارکردهای سپاه به‌مرور زمان، زمینه‌های رشد و گسترش این نیرو را به دنبال داشته است.

بالندگی سپاه در جنگ

مطمئناً جنگ و تحولات آن تأثیرات همه‌جانبه‌ای بر اهداف، کارکردها و سازمان‌دهی کلان سپاه داشته است. درواقع این جنگ باعث شد تا از یک‌سو، نقش نیروهای سپاهی از حفاظت از انقلاب اسلامی در برابر تهدیدات داخلی به دفاع از آن در برابر تهدیدات خارجی ارتقاء یابد؛ و از سوی دیگر کم‌کم سپاه به‌عنوان یک نیروی نظامی جامع و دارای سازمان کامل به عرصه ظهور برسد.

فرمان امام برای تشکیل نیروهای سه‌گانه سپاه

اوج تحول سازمانی سپاه، در پی صدور فرمان حضرت امام (ره) در خصوص لزوم تشکیل نیروهای سه‌گانه (زمینی، دریایی، هوایی) در این نهاد در 26 شهریور 1364 بوده است.

متن فرمان امام خمینی (ره) بدین شرح بود:

جناب آقای محسن رضایی؛ فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، با توجه به اینکه در اصل 150 قانون اساسی، ادامه نقش سپاه در نگهبانی از انقلاب و دستاوردهای آن تصریح‌شده است و نظر به آنکه انجام این نقش بدون آمادگی کامل سپاه از جهت تجهیزات و آرایش جنگی و فنون دریایی، زمینی و هوایی امکان‌پذیر نیست، شما مأموریت دارید هرچه سریع‌تر سپاه پاسداران را مجهز به نیروی زمینی، هوایی و دریایی قوی نمایید تا در موارد لازم با همکاری و هماهنگی با ارتش جمهوری اسلامی ایران از مرزهای زمینی، دریایی و هوایی کشور حفاظت نمایند.

تقویت نهادمندی سپاه

بی‌تردید صدور فرمان فوق یکی از مهم‌ترین مراحل رشد و گسترش سپاه را به دنبال داشته است. این مسئله در درجه اول باعث تقویت نهادمندی این نیرو شد. نهادمندی سپاه نه‌تنها تأثیر مستقیمی بر تحولات جنگی داشت، بلکه باعث گسترش اهداف و کارکردهای این نهاد در استراتژی‌های دفاعی و امنیتی کشور در مراحل بعدی شد.

البته این تحول در سایه نقش بی‌بدیل سپاه در مراحل مختلف جنگ و موفقیت‌های به‌دست‌آمده توسط این نیرو نیز بود.

به‌عبارت‌دیگر می‌توان به یک رابطه دوطرفه میان کارکردهای سپاه در جنگ و نهادمندی‌های انجام‌گرفته در این نیرو اشاره کرد. هرکدام از این دو عامل تأثیر مستقیمی بر ایجاد و گسترش یکدیگر داشته‌اند.

برآیند این تعامل تکامل گرایانه، گسترش اهداف و وظایف از یک‌سو و توسعه‌سازمانی سپاه از سوی دیگر بود.

ضرورت استقلال در توانمندی‌های سخت‌افزاری

کارآمدی سپاه در جنگ بیشتر به دلیل توانمندی این نیرو در بعد نرم‌افزاری بود. درواقع قابلیت انعطاف این نیرو در تغییر نوع جنگ و موفقیت فوق‌العاده در استفاده از آسیب‌پذیری‌های دشمن در مناطق جنگی باعث شده بودند تا معمولاً در طراحی و اجرای عملیات‌ها موفق عمل نمایند، اما این وضعیت به‌مرور توسط نیروهای عراقی مورد شناسایی قرار می‌گرفت و برخی اصلاحات انجام‌گرفته توسط آن‌ها، مسیرهای آینده را برای پیاده‌سازی تفکرات سپاه مشکل‌تر ساخت. مخصوصاً در شرایطی که عراق تقریباً تمامی مناطق اشغالی را ازدست‌داده بود و با تمام قوا سعی در حفظ مرزها و اهداف نظامی خود داشت.

لذا در این وضعیت نمی‌توان دیگر به جنبه‌های سخت‌افزاری نیروها، چندان بی‌اهمیت بود. به گفته یکی از فرماندهان؛ سپاه به یک ارتش تبدیل‌شده بود اما تجهیزات نداشت.

درواقع کارکردهای سپاه در جنگ کاملاً در سطح یک ارتش بزرگ بود ولی توانمندی‌های رزمی آن بسیار نازل بود. سپاه تابه‌حال ضعف سخت‌افزاری خویش را از طریق پشتیبانی ارتش و یا استفاده از غنائم به‌دست‌آمده برطرف می‌ساخت، ازاین‌رو اراده چندان محکمی در نزد مسئولین کشوری جهت خرید تجهیزات جنگی برای نیروهای سپاهی وجود نداشت.

درهرحال تا قبل از تشکیل سه نیرو، این اطمینان در سپاه ایجادشده بود که کسی برای سپاه تجهیزاتی خریداری نخواهد کرد. این ملاحظات در حالی وجود داشت که کم‌کم اهمیت توانمندی‌های سخت‌افزاری، برای سپاه روشن می‌شد و کاستی‌هایی که ازاین‌جهت دامن‌گیر سپاه بود و در سال‌های گذشته موقتاً با پشتیبانی‌های ارتش به‌صورت نسبی مرتفع شده بود، کاملاً هویدا می‌شد.

در عمل دیگر اطمینانی به تداوم پشتیبانی‌های ارتش از سپاه و اتخاذ عملیات‌های مشترک وجود نداشت. این واقعیت کاملاً در عملیات‌های خیبر و بدر هویدا شده بود.

درواقع به دلیل کاستی‌های موجود در تأمین لجستیکی و هوایی برای کمک به تثبیت منطقه تصرف‌شده، این عملیات‌ها، به موفقیت کامل نرسیده بودند. لذا ضعف‌های تجهیزاتی باید به‌گونه‌ای مطمئن جبران می‌گردید. بهترین راهکار موجود، تجهیز سپاه به نیروهای سه‌گانه بود تا از این طریق، در ابعاد مختلف، مجهز به توانمندی‌های ضروری گردد.

منابع:

1- فصلنامه تخصصی نگین ایران (شماره 28)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، صفحات 9، 10

2- فراهانی، حمیدرضا، روزشمار جنگ ایران و عراق: تشکیل نیروهای سه‌گانه سپاه (کتاب سی و هشتم - جلد 1)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ اول 1399، صفحه 469

3- فصلنامه تخصصی نگین ایران (شماره 28)، صفحات 15، 16