ساخت «سنگ پا» در روستای طلا

سنگ پا یک نوع سنگ آذرین است که حاصل سردشدن گدازه‌های آتشفشانی است. وقتی این سنگ‌ها از دهانه آتشفشان به بیرون پرت می‌شوند، از خودشان گازی تولید می‌کنند که باعث سوراخ‌سوراخ‌شدنشان می‌شود. با استفاده از سنگ پا به دلیل سطح محکمی که دارد، لایه‌های پوست مرده پاشنه پا را می‌سایند.

روزنامه خراسان نوشت: «دهه پنجاه، شصت و حتی هفتادی‌ها خاطرات زیادی از سنگ پا دارند. بزرگ‌ترها هر وقت آنها را برای استحمام می‌بردند، آنقدر با سنگ پا به جان پاهایشان می‌افتادند که رنگ کف پایشان به سفیدی می‌رسید و گاهی برق می‌زد! اما کمتر کسی می‌داند این سنگ پاها دقیقا چه هستند؟ کجاها تولید می‌شوند و...؟ بیشتر ما سنگ پا را به نام قزوین می‌شناسیم ولی در غرب ایران یعنی کردستان، روستایی وجود دارد که اقتصادش بر پاشنه این سنگ می‌چرخد.

«قزلجه‌کند» روستایی در 35 کیلومتری قروه، از شهرهای استان کردستان است؛ روستایی که تقریبا 250 خانوار با بیش از هزار نفر جمعیت را در خود جای داده است. خیلی وقت نیست که ارزش پوکه معدنی (که با کمی تغییر تبدیل به سنگ پا می‌شود) در ساختمان‌سازی مورد توجه قرار گرفته اما مردم این روستا قبل از آن هم کارشان با پوکه می‌گذشت.

گدازه‌های سرد آتش فشانی که حالا دیگر خبری از دهانه‌های داغ و مذاب آن نیست، امانتی را در منابع طبیعی این روستا به زمین گذاشته‌اند که معدن دارانش سهم بیشتری از آن دارند و مردمی که نام روستایشان در زبان محلی (تُرکی) به معنای «روستای طلایی» است، فقط گرد و خاک خودروهای حمل پوکه و لاشه‌های آن نصیب‌شان می‌شود تا تیشه بر آن بزنند و سنگ پا تولید کنند؛ محصولی که به غیر از ایران در کشورهای همجوار و حتی کشورهای اروپایی هم خریدار دارد.

هر روز باید برای جمع‌کردن گدازه‌های آتشفشانی به معدن برویم

سنگ پا یک نوع سنگ آذرین است که حاصل سردشدن گدازه‌های آتشفشانی است. وقتی این سنگ‌ها از دهانه آتشفشان به بیرون پرت می‌شوند، از خودشان گازی تولید می‌کنند که باعث سوراخ‌سوراخ‌شدنشان می‌شود. با استفاده از سنگ پا به دلیل سطح محکمی که دارد، لایه‌های پوست مرده پاشنه پا را می‌سایند.

«محمدمهدی عبدی»، 20 ساله، متولد این روستا و از نوجوانی به تولید سنگ پا مشغول است. او درباره ساخت سنگ پا در این روستا می‌گوید: «هر روز باید به معدن برویم و این سنگ‌ها را جمع کنیم. مسیر زیادی تا آنجا نیست. تقریبا یک ربع بیشتر طول نمی‌کشد. با بیل تعدادی از سنگ‌ها را درون گونی می‌ریزیم و می‌آوریم خانه. سپس در خانه این سنگ‌ها تراشیده می‌شود البته یک عده هم هستند با دستگاه، این سنگ‌ها را تراش می‌دهند. آنها می‌توانند سنگ‌ها را به صورت خیلی تمیزتر و مربعی، مستطیلی، بیضی یا هر شکلی که مشتری بخواهد، تراش دهند.»

کاربرد سنگ پا فقط برای استحمام نیست

«الان سنگ پا فقط برای استحمام استفاده نمی‌شود و کاربردهای دیگری هم دارد.» این جوان از اهالی روستای «قزلجه‌کند» با این مقدمه می‌افزاید: «مثلا در کف ساختمان‌ها از آن استفاده می‌شود. همچنین از این سنگ‌ها برای تزیین به‌خصوص در آبنماها استفاده می‌شود و مشتری زیادی دارد. همان طور که می‌دانید استفاده از سنگ پا به قدمت تاریخ است و در زمان قرون وسطی ابتدا در رم و سپس در خاورمیانه مردم از این سنگ در حمام استفاده می کردند البته شکل استفاده کمی متفاوت بوده است. ابتدا مردم از سنگ پا برای پاک‌کردن جرم وسایل استفاده می‌کردند، بعد وارد صنعت و در نهایت وارد دنیای مد و زیبایی شد. این را هم بگویم که تقریبا همه اهالی روستا، خودشان هم از این سنگ پاها استفاده می‌کنند و برای استحمام از قدیم طرفدار داشته است.»

از نوجوان 14 ساله تا پیرمرد 80 ساله در حال تولید سنگ پا

محمدمهدی یکی از صدها نفر اهالی روستاست که روزشان با جمع‌آوری پوکه آغاز می‌شود و با سنگ پا به شب می‌رسد. او درباره حرفه اصلی اهالی این روستا می‌گوید: «تقریبا همه اهالی روستا مشغول این کار هستند یا حداقل چند نفر از اعضای خانواده‌شان در این حرفه باتجربه و فعال هستند. از نوجوان 14 یا 15 ساله بگیرید تا افراد 70 یا 80 ساله در روستا در تراش سنگ پا تبحر خاصی دارند. در اینجا هفت یا هشت معدن وجود دارد اما فقط مدل سنگ یکی از آنها، نرم و قابل تراشیدن است. تراشیدن بقیه سنگ‌ها خیلی سخت است. این معدنی که ما الان از آن سنگ جمع می‌کنیم، سنگ‌هایش نرم‌تر است و راحت‌تر برش می‌خورد.»

پیش‌نیازهای این شغل فقط تیشه و چکش است

«محمدمهدی» از درد دست‌هایشان می‌گوید که نتیجه این شغل است: «تنها ابزار مورد نیاز این حرفه، تیشه و چکش است. با چکش این سنگ‌ها را تکه‌تکه و سپس با تیشه تمیزترشان می‌کنیم. حتی افرادی که با دستگاه هم کار می‌کنند، باید از این تیشه و چکش استفاده کنند اما طبیعتا کمتر. برای انجام این کار باید حتما دستکش دست‌مان کنیم چون این سنگ‌ها به قول اهالی اینجا دست انسان را می‌بَرَد و پوستش را نابود می‌کند. جنس این سنگ‌ها جوری است که باید حتما با دستکش آن را تکه‌تکه و آماده فروش کرد.»

جوانان اینجا در آرزوی رفتن به تهران هستند

از «محمدمهدی» درباره تفریحات نوجوانان و جوانان روستا می‌پرسم که می‌گوید: «بعضی‌ها درس می‌خوانند. بعضی‌ها در آرزوی رفتن به تهران برای پیداکردن کار و کسب درآمد بیشتر هستند اما بیشترشان در همین جا سنگ پا درست می‌کنند. ساعت کاریمان هم متفاوت است. بعضی‌ها از ساعت هشت صبح تا پنج بعدازظهر مشغول این کار می‌شوند و بعضی ها هم 10 صبح تا هشت شب. ساعت کار این شغل، دلخواه است.

پاییز برای مردم روستای ما فصل تیشه‌زنی است که تا اواسط بهار ادامه دارد. بنابراین در این مدت شب‌نشینی‌ها و دورهمی‌های خانوادگی جایی در میان اهالی روستا ندارد یعنی روزهایش آنقدر سخت و خسته‌کننده می‌گذرد که دیگر رمقی برای شب‌نشینی نداریم.»

درآمد ماهانه‌مان دو تا سه میلیون‌تومان است

ساخت سنگ پا در این روستا قدمت زیادی دارد اما درآمدش چقدر است؟ آقای عبدی، یکی دیگر از اهالی این روستا، پاسخ می‌دهد: «الان این کار درآمد زیادی ندارد. حداکثر ماهی دو تا سه میلیون می‌توان از این حرفه به دست آورد. البته آنهایی که دستگاه دارند، طبیعتا درآمد بیشتری دارند اما باز هم آنقدرها که شما فکرش را می‌کنید، زیاد نیست. معمولا روزی یک گونی می‌توان سنگ پای تراشیده‌شده، آماده کرد. هر گونی تقریبا 200 تا 250 تا سنگ می‌شود. برای فروش این سنگ‌ها چند نفری در روستا هستند که اینها را از ما می‌خرند و سپس می‌فروشند.

الان دو نوع سنگ پا داریم، درجه‌یک و درجه‌دو. درجه دو را گونی‌ای 90 هزار تومان و درجه یک را 170 هزار تومان از ما می‌خرند. درجه‌یک‌ها، نسبت به سنگ‌پاهای درجه دو خیلی صاف‌تر تراشیده شده‌اند البته درجه‌یک‌ها خیلی زمان می‌برد تا تراشیده شوند و البته مشتری‌هایشان هم خاص‌تر است.»

خطر حمله گرگ‌ها و آب آلوده از مشکلات روستای ماست

«تقریبا همه اهالی روستا این روزها در حیاط خانه‌هایشان مشغول ساخت سنگ پا هستند. در زمستان هم یک سری جاهای سرپوشیده درست می‌کنیم که بتوانیم کار کنیم.» یکی از اهالی با این مقدمه می‌افزاید: «یکی از خطرات این شغل که کمتر به آن اشاره می‌شود، مربوط به مسیر معدن است که باید برویم و سنگ‌ها را بیاوریم. بارها پیش آمده که در همین مسیر گرگ به اهالی حمله کرده است و آنها مصدوم شدند. گاهی هم ریزش کوه اتفاق می‌افتد که آن هم خیلی خطرناک است و آدم می‌ماند زیر آن و صدایش هم به جایی نمی‌رسد.

یکی دیگر از مشکلات قدیمی روستای ما نداشتن آب آشامیدنی بود که از چند وقت پیش که آب را به اینجا پمپاژ کردند، حل شده اما الان، معضل اصلی آلوده‌بودن آب است که آن هم به دلیل احداث یک معدن طلا در این روستاست که امیدواریم زودتر مسئولان فکری به حال این مسئله هم بکنند.»

این شغل می‌تواند تا 200 سال آینده ادامه داشته باشد

آقای عبدی با این مقدمه که روستای «قزلجه‌کند» قطب تولید سنگ پای ایران است، می‌گوید: «می‌خواهم به شما بگویم اگر این شغل در روستای ما نیمه‌صنعتی شود، هم جوانان ماندگار می‌شوند و هم با برندسازی آن می‌شود دروازه صادرات را به روی سنگ پا گشود. احتمالا می‌دانید که تنها یکی از معادن اینجا 600 هکتار است و به نظرم تا 200 سال آینده هم می‌شود از آن سنگ پا استخراج کرد؛ به شرطی که جوانان روستا همین جا بمانند و با مدیریت مسئولان بتوانیم فروش را به‌صرفه و بیشتر کنیم. طبیعتا اگر جوان این روستا از لحاظ مالی تامین شود، همین جا می‌ماند و می‌تواند برای ارزآوری به کشور هم خدمت کند.»