شاعری که شهید شد / گذری بر آثار سیدای کروخی

میر سید محمدسعید متخلص به «سید» و معروف به «سیدا» ابن سیدبهادر خواجه ابن سیدعالم خواجه کروخی از سادات کروخ و از ارادتمندان خدایبردی اسلام‌قلی مشهور به «صوفی اسلام» بوده است.

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: عبدالغفور سنگانی، محقق و پژوهشگر همکار مؤسسه پژوهشی بایسنغر در هرات در گزارشی به یکی از شعرهای برجسته افغانستان پرداخته است که خواندش برای مخاطبان ایرانی خالی از لطف نیست. آشنایی با این شاعر برجسته شاید از ضرورت‌ها برای ادب دوستان ایران باشد.

مشروح این گزارش را در ادامه بخوانید:

میر سید محمدسعید متخلص به «سید» و معروف به «سیدا» ابن سیدبهادر خواجه ابن سیدعالم خواجه کروخی از سادات کروخ و از ارادتمندان خدایبردی اسلام‌قلی مشهور به «صوفی اسلام» بوده است. سال تولد او معلوم نیست ولی از آن‌جا که سال درگذشتش (1222 ق.) معلوم است و در این هنگام عمری از او می‌گذشت، احتمالاً که زاده اواسط سده دوازدهم هجری باشد. از دیگر حوادث زندگی او جز اطلاعاتی پراکنده در کتب مناقب صوفی اسلام از جنیدالله حاذق تا خلیفه ابراهیم شکیبانی و خلیفه نظرمحمد کبابیانی که به برخی اشعار و حکایات مربوط به او اشاره کرده‌اند، مطلب دیگری تا کنون در دسترس نیست. در آخرین تحریر از مناقب صوفی اسلام به قلم کبابیانی جایی چنین آمده‌است: «خلیفه سیدای سعید که همیشه دریای معانی را به رشته نظم کشیدند و از احفاد حضرت سلطان مودود - علیه الرحمه - است و اشعارش بالغ به شش‌هزار بیت می‌شود و یک ساقی‌نامه‌ای دارد که به شش‌صد بیت می‌رسد و همیشه اوقات، مصاحب حضور بودند گاهی اگر از خدمت دور می‌بودند و کسی می‌پرسید که سیدا به کجاست می‌فرمودند که او را به خدمت برادران غایب فرستادیم. (کبابیانی، 1375: 39)

سیدا در سال 1222 ق. در جنگ قاجار و فیروزالدین، در رکاب صوفی اسلام به غوریان رفت و با خطابه‌های غرا و اندرزهای سودمند اهالی را تشجیع می‌کرد. او در این جنگ در دشت شکیبان جان خود را از دست داد. ارادتمندان جنازه خون‌آلود او را به هرات آورده نزدیک پل خیمه‌دوزان هرات دفن نمودند و اکنون خاکش مشهور و مورد احترام مردم است. (مایل هروی، 1345: 3)

دکتر محمدصالح راسخ در ذیل عنوان «مقام ادبی سیدای نسفی» یادآور می‌شود که برخی از محققان را سهو دست داده و اشعار سیدای نسفی (در. 1707/1711 م) را با سیدای کروخی درآمیخته‌اند. وی می‌گوید: «در کشور ما در مورد زندگی و افکار و آثار سیدا پژوهش کمتری صورت گرفته و اگر کارهایی هم در این مورد شده، خالی از اشتباه نبوده‌است. چنانچه برخی از دانشمندان نامی ما چون استاد خلیلی، مولانا خال‌محمد خسته، استاد مایل هروی، استاد فکری سلجوقی، در آثار تحقیقی‌شان سیدای نسفی را با سیدای کرخی به اشتباه گرفته به نتایج علمی خوبی نرسیده‌اند.» (راسخ، 2019)

سبک شعری سیدا

سیدا دارای سبک و شیوه خاصی در شاعری نبوده و روش وی تلفیقی از سبک عراقی و هندی است اما جلوه‌های سبک هندی در شعر او بیشتر متبلور است. ظرافت کلام، خیال‌های نازک، معانی دلکش و مدعامثل را که از اصول مکتب هندی است، می‌توان در شعرش جُست. در مجموع با حضور وی در صحنه ادبیات فارسی صفحه تازه‌ای گشوده نشده و نظیره‌گویی و اقتفا از کلام پیشینیان در شعرش طنین و انعکاس بارزی دارد. با همه این‌ها و با ضعف‌هایی که دارد او از نمایندگان برجسته شعر هرات در اواخر سده دوازدهم است؛ در روزگاری که شعر و شاعری دوره فترت خود را می‌پیمود.

در اشعارش بیشتر میل به غزل و مخمس‌گویی دارد. غزلیات او عاشقانه است اما عشقی که آمیخته با تصوف باشد. مخمسات او نیز بیشتر به غزلیات بیدل واقع شده‌، پیروی از غزلیات حافظ شیرازی نیز در آثارش کم نیست. از او جز غزلیات، مثنوی‌هایی مانند «گنج‌نامه» و «عشق‌نامه» نیز بر جای مانده‌است. از ساقی‌نامه او تا کنون اطلاعی نداریم و ممکن است در نسخه‌های آثار او روزی پیدا شود. سروده‌هایش بیشتر تصوفی و عاشقانه است و در مدایح جز صوفی اسلام کسی را وصف نکرده‌است (مایل هروی، 1345: 3). از دهه چهل خورشیدی به این‌سو دست کم شش بار دیوان سیدا شامل متن کامل یا گزیده آثار او در شهرهای مختلف با مشخصات زیر منتشر شده است.

1). دیوان میر سعیدمحمد کروخی متخلص به سید (از روی پنج نسخه خطی)، 1345، به کوشش غلام‌رضا مایل هروی، کابل: وزارت اطلاعات و کلتور، 181 صفحه؛

2). دیوان سیدای کروخی، 1383، با تصحیح و مقدمه سیدمسعود حسینی هروی با خط عبدالخالق غفوری هروی، [کابل: چاپخانه احمد]؛

3). غزلیات و اشعار عاشقانه و عارفانه سیدای کروخی، 1387، به کوشش غلام‌سخی غیرت، هرات: مطبعه دولتی، 149 صفحه؛

4). گزیده غزلیات سیدا، 1389، به خط سروری، هرات: انتشارات احراری، 52 صفحه؛

5). صد غزل سیدای کروخی هروی، 1395، به کوشش همایون باختریانی، کابل، 130 صفحه؛

6). دیوان سیدای کروخی، 2003 (1382)، به خط محمدوزیر اخی کروخی، کانادا.

چاپ کابل (مایل هروی)

این نسخه با مقدمه‌ای در چهارده صفحه شروع شده است. مقدمه شامل سوانح مختصر سیدا در برخی آثار معاصران از جمله استاد خلیلی و خال‌محمد خسته و فکری سلجوقی و در ادامه ذکر کروخ و مشاهیر و جاذبه‌های گردشگری آن است. مایل هروی در پایان مقدمه‌ای که به این دیوان نوشته به معرفی مختصر شش نسخه خود پرداخته که قرار زیر است:

1). نسخه «ف»: به خط نستعلیق و کاتب نامعلوم، جدول طلا، سرلوح اثر سکندر (نقاش هراتی)، 120 صفحه، از کتابخانه فکری سلجوقی؛

2). نسخه «الف»: نستعلیق متوسط شکسته‌، جدول شنگرف، از اواخر افتادگی دارد، ورق اول الحاقی، 218 صفحه، از کتابخانه فکری سلجوقی؛

3). نسخه «ج»: جدید و بدخط، کاتب نامعلوم، 94 صفحه، از کتابخانه فکری سلجوقی؛

4). نسخه «د»: نستعلیق خوش، کاتب نامعلوم، از اول و آخر افتادگی دارد، از کتابخانه حسین نائل؛

5). نسخه «ب»: خیلی فرسوده، کاتب نامعلوم و از اول و آخر دارای افتادگی‌ها؛

6). نسخه «م»: نستعلیق و شکسته، 212 صفحه، از کتابخانه مایل هروی (نسخه اساس)؛

چاپ کابل (مسعود حسینی)

این چاپ با مقدمه‌ای یازده صفحه‌ای توسط سیدمسعود حسینی آغاز و به خط عبدالخالق غفوری هروی کتابت شده است. تصحیح و تدوین این دیوان بر اساس تنها نسخه خطی مربوط کتابخانه مصحح صورت گرفته که کاتب و تاریخ کتابت آن به علت افتادن چند ورق از اول و آخر کتاب معلوم نیست. مصحح به سبب این که تفاوت بین این متن و متن مصحَح مایل زیاد بوده و نیز چون قصد ارائه اثر را به خط نستعلیق داشته از مقابله نسخه‌ها با یکدیگر پرهیز کرده‌است. (دیوان سیدای کروخی، 1383، مقدمه)

چاپ هرات (غلام‌سخی غیرت)

چاپ دیگر از دیوان سیدای کروخی به کوشش غلام‌سخی غیرت به مناسبت دوصدمین سال تولد سیدا در 14 حمل 1387 در هزار نسخه در مطبعه دولتی هرات با عنوان «غزلیات، و اشعار عاشقانه و عارفانه سیدای کروخ»، در 149 صفحه چاپ و منتشر شده‌است. این چاپ با زندگی‌نامه مختصر سیدا که برگرفته از «آثار هرات» نگارش زنده‌یاد خلیل‌الله خلیلی شروع شده و به تعقیب آن مقدمه آقای غیرت در سه صفحه آمده‌است. از مقدمه چنان نتیجه گرفته می‌شود که در تهیه اثر آمادگی قبلی وجود نداشته و به صورت ناگهانی تصمیم به چاپ آن گرفته شده، از این رو مملو از اشتباهات است. «در مدتی کمتر از بیست و چهار ساعت متن غزلیات را آماده ساختم و این را فقط از کرامات شاعری عاشق و شهیدی شاعر، سیدای کروخی و اشارت آقای فهمی [رئیس مطبعه هرات] می‌دانم» (غیرت، 1387: مقدمه).

دست‌نویس دیوان سیدا در آرشیو ملی افغانستان در کابل

این نسخه به خط نستعلیق نگاشته شده اما کاتب و تاریخ کتابت آن معلوم نیست. با مقدمه کوتاه سوانح سیدا منقول از «آثار هرات» نوشته استاد خلیلی پرداخته و به تعقیب آن با عنوان دیگری «سیدای کروخی» مطلبی از «یادی از رفتگان» خال‌محمد خسته اقتباس شده‌است. این دست‌نویس دارای شماره مسلسل «919» بوده و دارای 75 ورق است. هر صفحه یازده سطر و نوع کاغذ آن فرنگی (نخودی و سفید) است. قطع آن 18×14 سانتی متر و نوع تزئین آن قطعه سرخ گلدار - قاعده تکه الوانی است. آغاز دیوان بعد از بسم‌الله، با این غزل شروع می‌شود:

مطلع غزل:

شهنشاه جنون تا خیمه زد بر کشور دل‌ها شد از هر یک شرار دلفروزش حل مشکل‌ها

و فرجامین غزل با این مطلع است:

یا شفیع المذنبین یا رحمت اللعالمین چشم بگشای و گنه‌کاران امت را ببین

وقتی چند غزل از این نسخه با چاپ‌های موجود مقابله شد کاستی‌هایی به چشم خورد. به طور مثال غزلی با مطلع «ای ز آفتاب روی تو یک لمعه والضحی» که در بیشتر چاپ‌ها آمده اما در این نسخه موجود نیست. با آن هم از امتیازاتی نیز برخوردار است که بعضی غزل‌هایی افزود بر چاپ‌های ذکرشده دارد. غزلی که با مطلع «تبسم تو شکرریز کرده عالم را» در این نسخه موجود است که در دیگر چاپ‌های موجود، وجود ندارد. کاپی این نسخه در آرشیو مؤسسه پژوهشی بایسنغر موجود است.

با بررسی فهرست نسخه‌های خطی آرشیو ملی افغانستان، در کنار این نسخه، سه نسخه دیگر از دیوان سیدا نیز به چشم خورد که مشخصات هر یک قرار شرح زیر است:

1. شماره مسلسل «916»: کاتب و تاریخ کتابت آن نامعلوم (غالباً اوایل قرن سیزده هجری)، خط نستعلیق آمیخته با شکست، 65 ورق، تعداد سطر 12، کاغذ هندی، قطع آن 20×16 سانتی متر، جلد چرم انبانی سرخ و تزئین آن علاوه از جدول رنگه یک سرلوحه ملون نیز دارد.

2. شماره مسلسل «917»: کاتب و تاریخ کتابت آن نامعلوم (غالباً اوایل قرن سیزده هجری)، خط نستعلیق، 170 ورق، تعداد سطر 17، کاغذ فرنگی، قطع 5/15×12 سانتی متر و جلد آن بدون پشتی است.

3. شماره مسلسل «918»: کاتب و تاریخ کتابت آن نامعلوم (غالباً اوایل قرن سیزده هجری)، خط نستعلیق اما کوره‌رنگ، 80 ورق، تعداد سطر 13، کاغذ فرنگی، قطع آن 5/10×17 سانتی متر، جلد چرمی ضربی‌دار سیاه شکسته و تا اندازه‌ای فرسوده است.

غیر از نسخه‌های موجود در آرشیو ملی افغانستان، نسخه‌هایی از دیوان سیدا در کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تهران، مرکز احیا میراث اسلامی قم و آستان قدس رضوی مشهد نیز با شرح و مشخصات زیر وجود دارد:

1. شماره مسلسل «15157»: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تهران، کاتب آن معلوم نیست، تاریخ کتابت سده یازدهم هجری.

2. شماره مسلسل «829»: در کتابخانه مرکز احیا میراث اسلامی قم، کاتب محمد ابراهیم بن ملأ آقا بابا (هروی گوهری)، تاریخ کتابت رجب 1269 ق.، خط نستعلیق، 59 برگ، حدود 1500 بیت، قطع 11×5/17 سانتی متر و جلد تیماج قهوه‌ای.

3. شماره مسلسل «8772»: در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد، کاتب نامعلوم، تاریخ کتابت سده چهاردهم هجری، خط نستعلیق بد و مغلوط، 53 برگ، کاغذ کاه‌ی فرنگی، قطع 5/17×5/22 سانتی متر و جلد مقوایی.

4. شماره مسلسل «6435»: در کتابخانه ملک تهران، خط نستعلیق، کاتب محمدابراهیم گوهری، تاریخ کتابت شعبان 1293 ق.، 55 برگ، تعداد سطر 13، کاغذ ترمه، قطع 13×195 سانتی متر و جلد میشن قرمز. (کامگار، 1401: 167 - 168)

جز این نسخه‌های موجود در آرشیو ملی افغانستان و کتابخانه‌های تهران، به سبب استقبالی که از آثار این شاعر و نیز ارادتی که به صوفی اسلام از هرات تا ترکستان افغانی و ماوراءالنهر در سده‌های سیزدهم و چهاردهم وجود داشته، احتمالاً نسخه‌های بسیاری از آثار او در هرات و کرخ تا بادغیس و خواجه کنتی و در آن سوی آمو در کتابخانه‌های ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان وجود دارد. محمد صالح راسخ از یک دستنویس دیوان این شاعر با شماره 1666 در گنجینه دست‌نویس‌های شرقی اکادمی علوم جمهوری ازبکستان خبر می‌دهد. (راسخ، 2019)

نتیجه‌گیری

با توجه به آنچه گفته شد و از یک سو نواقص چاپ‌های موجود از دیوان سیدای کروخی و از سویی دیگر آمیختن اشعار سیدای نسفی با سیدای کروخی و نیز موجودیت دست‌نویس‌های مختلف از آثار این شاعر در آرشیو ملی و مجموعه‌های شخصی و دولتی در کشورهای همسایه ضرورت تصحیح انتقادی این اثر نمایان می‌شود. با چاپ چنین اثری آن گاه در خصوص سبک و شیوه شاعری و تأثیرپذیری‌های سیدا از شاعران ماقبل خود می‌توان مستند اظهار نظر کرد.

منابع

1). افضلی، محمداعظم و نیر، محمدانور، (1367)، فهرست نسخ خطی آرشیو ملی افغانستان، ج 2، ب 2، کابل: وزارت اطلاعات و کلتور.

2). باختریانی، همایون، (1395)، صد غزل سیدای کروخی هروی، به کوشش همایون باختریانی، کابل: وزارت اطلاعات و کلتور.

3). حسینی، سید مسعود، (1383)، دیوان سیدای کروخی، خط عبدالخالق غفوری هروی، [کابل: چاپخانه احمد].

4). غیرت، غلام‌سخی، (1387)، غزلیات و اشعار عاشقانه و عارفانه سیدا کروخی، هرات: مطبعه دولتی.

5). مستمند غوری، غوث الدین و کامگار، حمیدالله، (1401)، تاریخچه کروخ، هرات: نشر دارا.

6). مایل هروی، غلام‌رضا، (1345)، دیوان میر سعیدمحمد کروخی متخلص به سیدا، کابل: وزارت اطلاعات و کلتور.