شاه وخرید F14 و F15 از آمریکا / انقلاب نیکسون در فروش سلاح به ایران

در ادامه رابطه عجیب و غریب تسلیحاتی نیکسون و شاه، در ژوئن 1974 تقاضای پنجاه فروند دیگر به سفارش سی‌فروندی F14 که در ژانویه همان‌سال درباره‌اش گفتگو شده بود، اضافه شد.

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه _ صادق وفایی: در ادامه انتشار قسمت های اول و دوم پرونده بررسی رابطه تسلیحاتی محمدرضا پهلوی و ایالات متحده آمریکا براساس کتابی که استفن مک‌گلینجی در این باره نوشته، امروز سومین قسمت از این پرونده منتشر می شود. در قسمت های اول و دوم که در پیوندهای زیر قابل دسترسی و مطالعه هستند، به آغاز رابطه تسلیحاتی سی ساله شاه با آمریکا و فراز و فرودهای آن در دوران ریاست جمهوری، ترومن، آیزنهاور، کندی و نیکسون پرداختیم.

* 1- «تحلیل آمریکایی ها از رفتار شاه؛ بیشتر احساسی تا منطقی!/ ماجرای خرید F86 و F5 چه بود؟»

* 2- «رابطه تسلیحاتی شاه و جانسون؛ خرید فانتوم های F4 و شروع پرداخت به جای خرید رایگان»

رابطه مورد اشاره ابتدا پس از کودتای 28 مرداد 32، سرنگونی دولت مصدق و بازگشت شاه به ایران، با هدف تثبیت سلطنت پهلوی در قالب کمک های بلاعوض و خریدهای رایگان ایران بود. اما پس از مدتی با تثبیت شاه و افزایش فروش نفت، قدرت خرید او بالاتر رفت و توانست تبدیل به یک شریک تجاری مفید و سپس بزرگ ترین مشتری تسلیحات آمریکا تبدیل شود.

در ادامه و سومین قسمت این پرونده، رابطه تسلیحاتی شاه و آمریکا را در دوران ریاست جمهوری ریچارد نیکسون مرور می کنیم که با انقلاب بزرگی که نیکسون در فروش سلاح به شاه به پا کرد، اصطلاحا چک سفید امضای دولت آمریکا را برای ایران صادر کرد که طبق آن، شاه می توانست هرگونه سلاح و تجهیزات نظامی را به جز سلاح هسته ای، از آمریکا طلب کند.

در ادامه مشروح سومین قسمت پرونده بررسی کتاب «آمریکا و شاه» را می خوانیم؛

نیکسون و انقلاب در رابطه تسلیحاتی ایران و آمریکا

ورود ریچارد نیکسون به کاخ سفید باعث شد، آمریکا در قبال رابطه تسلیحاتی با ایران، رویکردی فعالانه و هماهنگ در پیش بگیرد، نه رفتاری مردد و چندپارچه. به این‌ترتیب ایران از یک‌دنباله‌رو تبدیل به شریکی عمده برای آمریکا شد. نیکسون در مه 1972 به تهران سفر و با شاه توافقی را امضا کرد که به موجب آن آمریکا می‌توانست هرگونه تسلیحاتی را به هر تعداد که ایران می‌خواهد، به این‌کشور بفروشد اما تسلیحات هسته‌ای از این‌قاعده مستثنی شده بود. این‌توافق ایران و آمریکا، به «چک سفیدامضا» معروف شد.

در دوره نیکسون، قدرت در کاخ سفید متمرکز شد و دکترین این‌رئیس‌جمهور بر اهمیت استراتژیک ایران افزود. نکته مهم تمرکز قدرت آمریکا در کاخ سفید مربوط به سنگ‌اندازی‌های کنگره در دوره‌های مختلف رابطه تسلیحاتی آمریکا و ایران بر سر فروش این‌تجهیزات نظامی به ایران است. رئیس‌جمهور آمریکا نبردی پیش روی خود داشت که موضوعش برنامه‌های کمک‌رسانی بود. چون این‌برنامه‌ها پول مالیات‌دهندگان آمریکایی را راهی کشورهای خارجی می‌کردند؛ پولی که به قول نویسنده کتاب «آمریکا و شاه» برای طرح‌های داخلی به آن نیاز بود. نیکسون تا پیش از آن‌که دکترین‌اش در سال 1970 آشکار شود، بیست‌سال مشغول مبارزه سیاسی برای اولویت دادن به سیاست خارجی بر مسائل داخلی آمریکا بود و دکترین‌اش بر همین‌مبنا شکل گرفت. این‌تغییر رویکرد آمریکا برای شاه، سرنوشت‌ساز بود. دکترین جدید با ملاحظه‌کاری آگاهانه، بیشتر تمرکز آمریکا را به مناطق حساس مثل جنوب شرق آسیا و اسرائیل معطوف کرد. طبق این‌دکترین، «از متحدان همدل و توانمند خواسته می‌شد تا به سوی خودکفایی و تبدیل شدن به خریداران اعتباری تجهیزات نظامی گام بردارند نه این‌که به کمک‌های بلاعوض نظامی هنگفت و وعده‌های پشتیبانی مستقیم آمریکا متکی باشند.» (صفحه 125) جالب است که در آن‌برهه هیچ‌طرح آماده‌ای برای عربستان تدارک دیده نشده بود تا نقشی در امنیت منطقه ایفا کند. توان نظامی ناچیز این‌کشور به لحاظ کمی و کیفی فقط در دوره کارتر بود که بهبود چشمگیر پیدا کرد.

برای آمادگی سفر شاه به واشینگتن در اکتبر 1969، وزارت خارجه آمریکا مسائل مرتبط با رابطه نظامی با ایران را در گزارش کوتاهی ارزیابی و اعلام کرد بیشتر بسته‌های تسلیحاتی تقریبا اندکی پس از انعقاد از بین می‌روند چون شاه از تهدید جدیدی آگاه می‌شود یا به تجهیزات تازه‌ای چشم می‌دوزد. به‌علاوه شاه عادت داشت تلاش کند زمان تحویل تجهیزاتی را که قرار بود سال‌های بعد دریافت کند، جلو بیندازدبرای آمادگی سفر شاه به واشینگتن در اکتبر 1969، وزارت خارجه آمریکا مسائل مرتبط با رابطه نظامی با ایران را در گزارش کوتاهی ارزیابی و اعلام کرد بیشتر بسته‌های تسلیحاتی تقریبا اندکی پس از انعقاد از بین می‌روند چون شاه از تهدید جدیدی آگاه می‌شود یا به تجهیزات تازه‌ای چشم می‌دوزد. به‌علاوه شاه عادت داشت تلاش کند زمان تحویل تجهیزاتی را که قرار بود سال‌های بعد دریافت کند، جلو بیندازد. از این رو میزان خرید اعتباری آن‌سال از محدودیت‌های سفت‌وسختی که کنگره وضع کرده بود، فراتر می‌رفت. شاه پیش از سفر به واشینگتن به سفیر آمریکا در ایران گفت نیکسون را از برنامه‌هایش برای بهسازی نیروی هوایی ایران آگاه کند. مهم‌ترین دستاورد شاه در این‌سفر این بود که نیکسون اطمینان داد تکنیسین‌های بیشتری برای کمک به نیروی هوایی ایران اعزام شوند. در آن‌دوران آمریکا از کمبود تکنیسین‌های ماهر رنج می‌برد و ناچار باید پیمانکاران غیرنظامی پرهزینه بیشتری را به خدمت بگیرد.

شاه پس از بازگشت به تهران، دوباره شروع به ناله و گلایه از عدم پیشرفت در نوسازی نیروی هوایی کرد. او به داگلاس مک‌آرتور سفیر آمریکا در ایران گفت بالاخره وقت آن رسیده آمریکا درک کند این، ایران است که باید ملزومات دفاعی‌اش را تشخیص دهد. در آن‌زمان توافق آمریکا با ایران، 40 درصد از تمام فروش اعتباری سالیانه ایالات متحده را به خود اختصاص داده بود. به‌همین‌دلیل ایران در سال 1969 تبدیل به بزرگ‌ترین مشتری تسلیحاتی آمریکا شد. وقتی شاه فهرست آخرین خرید خود را که با وجود مخالفت‌ها بدون تغییر ماند، در پاییز 1970 نهایی کرد، اختلاف شدید میان وزارتخانه‌های آمریکا باعث شد صدور مجوز خرید دو اسکادران F4E به تاخیر بیافتد. قرار بود این‌جت‌های جنگنده به دو اسکادرانی که ایران در سال 1969 خریده بود، اضافه شوند. در همان‌زمان ملوین لیرد وزیر دفاع آمریکا، سازمان سیا را مامور کرد گزارش ویژه برآورد اطلاعات ملی را تهیه کند که طبق نتایج این‌گزارش، ایران به این‌اسکادران‌های جدید نیاز نداشت و مک‌دانل‌داگلاس کارخانه سازنده فانتوم برای تحویل این‌هواپیماها تحت فشار عجولانه‌ای قرار گرفته بود. اما در ادامه شاه با مقاومت خیره‌کننده خود توانست موجب پافشاری شخصی نیکسون برای تداوم فروش تجهیزات به ایران و توبیخ کارخانه مک‌دانل‌داگلاس شود.

«برنامه‌های تسلیحاتی کلان مانند ارتقای گسترده نیروی هوایی ایران به پولی نیاز داشت که فقط از راه نفت می‌توانست تامین شود. بودجه 784 میلیون دلاری بخش نظامی ایران در سال 1970، معادل 80 درصد درآمد نفتی‌اش در آن سال بود؛ این الگو در سال‌های بعد به رویه تبدیل شد. هنگامی که فروش جنگنده‌های F4E درواشینگتن بررسی می‌شد، شاه مشغول چانه‌زنی دوباره بر سر درآمد نفت شد تا بتواند برنامه‌های تسلیحاتی پرهزینه را پیش ببرد. او بارها شرکت‌های نفتی کنسرسیوم فعال در ایران را به ستوه آورده بود تا هم تولید نفت و هم مالیات پرداختی به ایران به ازای میزان نفت استخراج‌شده را افزایش دهند.» (صفحه 135)

سرانجام با نقشه‌های نیکسون، کمک بلاعوض جایش را به فروش اعتباری داد. به این‌ترتیب نیکسون دیگر آزاد بود آن‌مقدار که خودش و نه کنگره صلاح می‌داند، سلاح بفروشد. حالا در سال 1971 توجه شاه معطوف به تحقق یک‌آرزوی دیگر بود؛ دستیابی به هواپیمای باربری C130 و جایگزینی بخش اعظی از F5A و F5B های ایران که افزون بر 100 فروند بودند و بیشترشان توسط شاه در دهه 1960 در قالب برنامه کمک بلاعوض دریافت شده بودند. «فرایند پیچیده ارتقای نیروی هوایی به دلیل تردیدهای شاه، که به الگوی خاصی پایبند نبود، پیچیده‌تر شده بود. کنجکاوی او حتی به جنگنده بسیار گران و پیشرفته F15 هم رسید که هنوز در مرحله تولید قرار داشت. اگر این جنگنده انتخاب می‌شد، نیروی هوایی ایران به ارتقای تکنولوژیک خیره‌کننده‌ای دست می‌یافت.» (صفحه 139) در آن‌دوران هزینه تنها دو اسکادران F15 شامل 30 فروند، تقریبا 600 میلیون دلار بود. این‌میزان، یعنی دو اسکادران، کمتر از یک‌سوم درخواست شاه بود. «گذشته از مسائل مالی، F15 یک جهش نسلی در قدرت نظامی بود که می‌توانست به شروع مسابقه تسلیحاتی میان متحدان شوروی در منطقه بیانجامد. افزون بر این، ماهیت پیشرفته این هواپیما، فراتر از توانمندی ایران برای انجام دادن عملیات و یا به کارگیری آن بود. با راهنمایی نیروی هوایی ایالات متحده، سفارت آمریکا در تهران مامور شد تا هرگونه کنجکاوی بیشتر ایران درباره F15 را خنثی سازد.» (صفحه 139)

هنگامی که فروش جنگنده‌های F4E درواشینگتن بررسی می‌شد، شاه مشغول چانه‌زنی دوباره بر سر درآمد نفت شد تا بتواند برنامه‌های تسلیحاتی پرهزینه را پیش ببرد. او بارها شرکت‌های نفتی کنسرسیوم فعال در ایران را به ستوه آورده بود تا هم تولید نفت و هم مالیات پرداختی به ایران به ازای میزان نفت استخراج‌شده را افزایش دهندایران سبد تسلیحاتی‌اش را متنوع کرده و تا سال 1972 به‌طورمرتب از فروشنده‌هایی غیر از آمریکا مجموعه‌ای از تجهیزات دفاعی نه‌چندان پیشرفته را می‌خرید. به‌عنوان مثال می‌توان به رابطه نظامی شاه و بریتانیا اشاره کرد که در سال 1971 با فروش محدود تجهیزات دریایی، قراردادی برای تانک چیفتن و برنامه‌های آموزشی اولیه را آغاز کرده بودند. قدم بعدی شاه در زمینه درخواست‌های تسلیحاتی در رابطه با دولت نیکسون، بمب‌های هدایت لیزری، جنگنده‌های F14 و F15 و موشک‌های هوا به زمین ماوریک بود. پنتاگون مایل بود رویکرد مهارکننده را در قبال ایران حفظ کند و به شاه اجازه دهد شمار محدودی از جت‌ها را جایگزین کند، اما مانعش شود که تحول عمده‌ای در ارتقای جنگنده‌هایش به وجود بیاورد. استفن مک‌گلینجی در این‌باره می‌نویسد:

«وزارت دفاع به نیکسون توصیه کرد تا ضمن اتخاذ رویکردی سازشکارانه، زیر بار هیچ تعهدی درباره بمب‌های هدایت لیزرین رود، چون اولویت ارتش آمریکا "ناتو یا دیگر متحدان و نیازهای اضافی خودمان" است، از این رو ترجیح می‌داد که انحصار استفاده از این‌بمب‌ها یا جنگنده‌های F14 و F15 را در اختیار داشته باشد. در عین حال به نیکسون توصیه شد با موشک‌های ماوریک موافقت کند، به اضافه یک اسکادران F4 و F5 که جت‌هایی ارزان‌تر و با پیچیدگی کمتر محسوب می‌شدند و در مقایسه با F14 و F15 برای ارتقای نیروی هوایی ایران واقع‌بینانه به نظر می‌رسیدند. افزون بر این، به او پیشنهاد شد شاه را مطمئن سازد، با وجود مخالفت جدی کنگره، دولت آمریکا به پافشاری خود ادامه خواهد داد تا ایران در خاک خود در کنار تجهیزات نظامی به کمک فنی ارتش ایالات متحده دسترسی داشته باشد.» (صفحه 142)

فارغ از این‌که شاه متحد خوبی به شمار می‌رفت، ایران هنوز ضعیف‌تر از آن بود که بتواند یورشی را از سمت شمال خود با موفقیت دفع کند و نگذارد تجهیزات پیشرفته آمریکایی به دست شوروی بیافتند. با وجود نارضایتی پنتاگون، نیکسون ضمن پیروی از راهنمایی کلی وزارت خارجه، موافقت کرد جنگنده‌های F14 و F15 به محض آماده ساخت‌شدن، به شاه فروخته شوند. به این‌ترتیب نیکسون زیر بار تعهدات بیشتری رفت و تضمین کرد شمار بیشتری تکنیسین نظامی به ایران اختصاص دهد. او به فروش بمب‌های هدایت لیزری نیز رضایت داد. این‌ها در واقع موارد همان چک سفید امضای نیکسون به شاه بودند و شاه با آن‌ها، «غنیمتی را به دست آورد که 25 سال بود از چنگ او می‌گریخت.» (صفحه 145)

با جریانی که نیکسون به راه انداخت، شاه در فاصله ژوئیه تا نوامبر 1972، به‌قول استفن مک‌گلینچی با نشاطی فوق‌العاده نزدیک به سه و نیم میلیارد دلار تجهیزات نظامی سفارش داد. این‌رقم بیشتر از تمام مبلغی بود که آمریکا برای کمک نظامی سالیانه به کشورهای دیگر در نظر می‌گرفت. این‌خرید عظیم شاه شامل این‌موارد می‌شد: 500 بالگرد، 700 تانک و واحد توپخانه، شش‌اسکادران F4E و هشت‌اسکادران F5E، دو تا چهار فروند ناوشکن (دو فروند تائید شده بود و دو فروند در حال مذاکره بودند)، شش سکوی پرتاب موشک هاوک، یک‌ناوگان هواپیمای سوخت‌رسان. فروش جنگنده‌های فوق‌پیشرفته F14 و F15 مسلح به موشک‌های ماوریک هم در دستور کار این‌خرید قرار داشت اما مطابق موافقت کلی نیکسون در تهران تا زمان به کارگیری رضایت‌بخش این دوهواپیما در پنتاگون به حالت تعلیق درآمده بود. شاه معتقد بود وقتی این‌جنگنده‌ها به ناوگان هوایی او اضافه شوند، نه‌تنها برتری هوایی حاصل می‌شد بلکه برتری مطلق هوایی را نسبت به همسایگانش در منطقه به دست می‌آورد. شاه همچنین برای هماهنگ‌شدن با تجهیزات جدید، طرح افزایش شمار ارتشیان رابه 300 هزار تن آغاز کرد که بنا بود تا سال 1976 محقق شود. این‌رقم دوبرابر عددی بود که کندی سعی داشت به شاه تحمیل کند. فرمان ایجاد طیف گسترده‌ای از زیرساخت‌های نظامی هم از دیگر اتفاقات آن‌روزها بود که توسط شاه صادر شد. ابتدای سال 1973 قرار شد بین 600 تا 900 تکنیسین از ارتش آمریکا به ایران اعزام شوند.

با شروع سال 1973 رسانه‌های غربی از قرارداد نامتعارف نظامی آمریکا و شاه آگاه شدند و شروع به اطلاع‌رسانی و انتشار گزارش کردند. کشورهای همسایه ایران نیز به همان‌میزان قدرت‌گیری ایران از نظر تسلیحات نظامی، اظهار نگرانی کردند. برخی از دولتمردان آمریکا در آن‌برهه معتقد بودند ایران باید به‌جای تقابل با همسایگانش رو به همکاری بیشتر با آن‌ها بیاورد.

اعطای نامتعارف جنگ‌افزارها به ایران که تقریبا نیمی از فروش‌های اعتباری سال 1974 (معادل 8/26 میلیارد دلار) را به خود اختصاص داد، کنگره را برانگیخت تا بی‌وقفه بر فروش جنگ‌افزارها نظارت کند که ایران در مرکز توجه آنان قرار داشت. به این‌ترتیب کنگره در اواسط 1974 قانونی را تصویب کرد که دولت را ملزم می‌کرد اطلاعات کامل مبالغ فروش‌های نظامی را علنی کنددر ادامه رابطه عجیب و غریب تسلیحاتی نیکسون و شاه، در ژوئن 1974 تقاضای پنجاه فروند دیگر به سفارش سی‌فروندی F14 که در ژانویه همان‌سال درباره‌اش گفتگو شده بود، اضافه شد. به این‌ترتیب تعداد کل سفارش F14 های ایران به 80 فروند رسید که مجموع قیمت‌شان 1/8 میلیارد دلار بود. با در نظر گرفتن قیمت موشک‌هایی که قرار بود این جنگنده‌ها بنا بود به آن‌ها مسلح شوند، این‌رقم بسیار بالاتر می‌رفت. کنگره به نیروی دریایی دستور داد دنبال جایگزین ارزان‌تری برای F14 باشد. به‌همین‌دلیل کارخانه گرومن یعنی سازنده این‌هواپیما در آستانه ورشکستی قرار گرفت. اما علاقه شدید شاه به قرارداد F14 باعث شد این‌قرارداد از چنگ کنگره بگریزد و عملیاتی شود. وقتی فروش این‌جنگنده پیشرفته در 10 ژوئن 1974 نهایی شد، شاه هم موافقت کرد به اندازه وزارت دفاع آمریکا در حمایت مالی از کارخانه گرومن سهم داشته باشد. پس از این‌ماجرا، او خود را نجات‌دهنده یکی از پیشرفته‌ترین تجهیزات نیروی دریایی آمریکا و کارخانه سازنده‌اش می‌دانست. او در ازای معامله چندمیلیارد دلاری F14 از خرید F15 چشم‌پوشی کرد.

در کابینه نیکسون این اجماع تلویحی وجود داشت که کوتاه‌ماندن دست ایران از F15 مشکل بزرگی نیست. در سال 1974 اسرائیل دو اسکادران از این‌هواپیما را و در نیمه دهه 1970 هم عربستان سعودی و ژاپن علاقه شدیدی به آن پیدا کردند. بنابراین قراردادهای صادرات F14 و F15 با خریداران متنوع برای همه طرف‌ها کم‌وبیش منصفانه از کار درآمد. در سال 1974 ایران و آمریکا یک توافق همکاری اقتصادی و یک توافق همکاری اطلاعاتی را امضا کردند. کمک به راه‌اندازی صنعت هسته‌ای خودکفا برای ایران هم به تعمیق روابط دو کشور کمک زیادی کرده بود. این‌تحولات و تعاملات عمدتا توسط هنری کسینجر مدیریت می‌شدند.

پس از ماجرای واترگیت و بی‌انضباطی‌های مالی نیکسون، کمیته امور خارجی مجلس نمایندگان آمریکا، نگاه دقیقی به سیاست تسلیحاتی انداخت. جمع بندی کمیته هم این بود که منطق سیاست نیکسون در مسلح‌کردن نایبان منطقه‌ای آمریکا مثل ایران و عربستان سعودی، نه یک استراتژی چندلایه حساب‌شده بلکه آشفته و نسنجیده بوده است. اعطای نامتعارف جنگ‌افزارها به ایران که تقریبا نیمی از فروش‌های اعتباری سال 1974 (معادل 8/26 میلیارد دلار) را به خود اختصاص داد، کنگره را برانگیخت تا بی‌وقفه بر فروش جنگ‌افزارها نظارت کند که ایران در مرکز توجه آنان قرار داشت. به این‌ترتیب کنگره در اواسط 1974 قانونی را تصویب کرد که دولت را ملزم می‌کرد اطلاعات کامل مبالغ فروش‌های نظامی را علنی کند. این‌موضوع باعث شد میزان هنگفت فروش تسلیحات به ایران برای اولین‌بار افشا شود.

فهرست بلندبالایی که در این زمینه منتشر شد، تجهیزاتی را که ایران از ابتدا تا آن‌روز از آمریکا خریده بود، این‌چنین افشا می‌کرد:

80 فروند F14

221 فروند F4

169 فروند F5 مدل های E و F

37 سامانه موشکی هاوک، هزاران موشک ماوریک، اسپارو، سایدوایندر و...

27 هواپیمای سوخت‌رسان

501 فروند بالگرد

هزار و 735 دستگاه کامیون نظامی، بیش از 800 دستگاه تانک و توپخانه، 4 فروند ناوشکن، 20 فروند ناو گشت‌زنی دریایی و...

ادامه دارد...