شفافیت کمیسیون‌ها؛ واجب بر زمین مانده در مجلس
گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو؛ فاطمه امان‌گاه؛ طرح شفافیت مجلس که بسیاری آن را مجوز ورود نمایندگان فعلی به بهارستان می‌دانند پس از کشمکش‌ها بسیار و با وجود آن که یک‌بار هم رد شده بود دوباره در صدر اخبار خانه ملت قرار گرفت. شانزدهم بهمن، جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، طی نامه‌ای از محمدباقر قالیباف رئیس مجلس خواستند ضمن تسریع در روند تصویب علنی طرح «شفافیت آرای نمایندگان»، نسبت به...
گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو؛ فاطمه امان‌گاه؛ طرح شفافیت مجلس که بسیاری آن را مجوز ورود نمایندگان فعلی به بهارستان می‌دانند پس از کشمکش‌ها بسیار و با وجود آن که یک‌بار هم رد شده بود دوباره در صدر اخبار خانه ملت قرار گرفت. شانزدهم بهمن، جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، طی نامه‌ای از محمدباقر قالیباف رئیس مجلس خواستند ضمن تسریع در روند تصویب علنی طرح «شفافیت آرای نمایندگان»، نسبت به اجرای داوطلبانه مفاد طرح از سوی نمایندگان در صحن و هیات رئیسه اقدام کند.
دوشوری شدن طرح شفافیت و بررسی مجدد آن در کمیسیون‌های غیرشفاف
امضاکنندگان این نامه در بخشی از درخواست خود اظهار داشتند:«کلیات طرح به صورت دوشوری به رای گذاشته شود و رای گیری برای آن طبق درخواست تقدیمی گذشته جمعی از نمایندگان به صورت علنی و شفاف انجام پذیرد.» تعدادی از کارشناسان نسبت به "دوشوری" شدن رای گیری این طرح انتقاد دارند. بررسی دو شوری طرح شفافیت آرا یعنی کلیات طرح در صحن رای‌گیری شود و درصورت تصویب، طرح برای اصلاح به کمیسیون آیین‌نامه برگردد و بعد از اصلاح مجدد، برای تصویب نهایی دوباره در صحن علنی بررسی شود. این در حالی است که جلسات کمیسیون‌های مجلس غیرشفاف برگزار می‌شود. اگر نمایندگان پیشنهادی هم برای اصلاح مفاد طرح دارند می‌توانند در صحن علنی و به طور شفاف نکات‌شان را مطرح کنند. با این تفاسیر دوشوری شدن طرح شفافیت به کندتر شدن فرایند تصویب طرح دامن می‌زند. به علاوه بازگشت مجدد آن به کمیسیون باعث می‌شود طرح موسوم به شفافیت مجدد در یک حالت غیرشفاف بررسی شود.
طرح شفافیت ازآغاز تا به امروز
فوریت طرح شفافیت آرا شهریور 97 برای اولین بار در مجلس دهم در صحن علنی مطرح شد و با 108 رأی مخالف نتوانست به تصویب برسد و مجدد به کمیسیون امور داخلی بازگشت. در مجلس یازدهم هم با اینکه این طرح از اولین طرح‌هایی بود که به کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی ارجاع شد اما تعداد آراء موافق 153بود و برای تصویب کلیات این طرح به دو سوم آرا نیاز داشت که در آن رای‌گیری به این حدنصاب نرسید و به کمیسیون بازگشت.
با گذشت حدود یک‌سال از رد این طرح در صحن علنی، 102 نماینده در حالی در نامه‌ای به محمدباقر قالیباف خواستار آن شده‌اند که کلیات طرح شفافیت آرا یک بار دیگر و به صورت دو شوری به رأی گذاشته شود که براساس ماده 130 آیین‌نامه داخلی مجلس می‌توان طرحی را که از دستورکار خارج شده با امضای تنها 50 نماینده دوباره در دستورکار قرار داد. عزم نمایندگان ملت این‌بار جدی‌تر است، مثلا مرتضی آقاتهرانی، رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس پیشنهاد داد:«پیش از طرح شفافیت، شفافیت در رای به این طرح که نیازمند 50 درصد +1 است تصویب شود، تا کسانی که به طرح شفافیت رای منفی می‌دهند مشخص شوند.»
از طرفی برخی از نمایندگان اولویت فعلی مجلس را شفافیت نمی‌دانند و با بهانه‌هایی مثل اینکه در صورت تصویب طرح شفافیت فضای مجلس پوپولیسیتی خواهد شد با این طرح مخالفت می‌کنند. حالا باید دید در صورت رای‌گیری مجدد در صحن علنی کفه کدام دسته سنگین‌تر خواهد بود.
خداحافظی با شفافیت در سال 1400
جواد نیک بین، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس درباره‌ی زمان بررسی این طرح در گفتگو با دانشجو اظهار داشت: بررسی طرح شفافیت آرا به دلیل بررسی لایحه بودجه سال 1401تا قبل از تعطیلات نوروز انجام نمی‌شود. براساس آیین‌نامه داخلی مجلس، در زمان بررسی لایحه بودجه در صحن علنی مجلس، تمام طرح‌های دو فوریتی و یک فوریتی مجلس که در نوبت صحن قرار داشتند، موقتا کنار گذاشته می‌شوند و بعد از بررسی بودجه به آن‌ها رسیدگی می‌شود. علاوه بر آن در جدیدترین خبر عنوان شد که موضوعات مهم مجلس مانند طرح شفافیت و طرح حمایت از حقوق کاربران در فضای مجازی امسال به حاشیه می‌رود و سال بعد به جریان خواهد افتاد.
سرنوشت طرح شفافیت درصورت عدم تصویب
در صورتی که طرح شفافیت آرا مجدداً از سوی نمایندگان رد شود، طرح به‌طور کلی از دستور کار مجلس خارج می‌شود. این طرح برای تصویب به رأی موافق دست‌کم دو سوم نمایندگان نیازمند است. سمیه محمودی سخنگوی کمیسیون تدوین آیین‌نامه داخلی مجلس روز 23 بهمن، درباره آخرین وضعیت طرح شفافیت آرای نمایندگان گفت:«در صورتی که طرح شفافیت آرا مجددا از سوی نمایندگان رد شود، طرح به‌طور کلی از دستور کار مجلس خارج می‌شود.» با این تفاسیر در صورت رد مجدد طرح، راه رسیدن به شفافیت سخت‌تر خواهد شد.
شفافیت آراء نمایندگان، وجه برجسته شفافیت در افکار عمومی
شفافیت ابعاد مختلفی دارد و در یک نهاد پارلمانی مثل مجلس از شفافیت آرا تا شفافیت جلسات کمیسیون‌ها، شفافیت مالی نمایندگان، کنترل تعارض منافع و... را شامل می‌شود. با رفت‌وبرگشت‌هایی که این طرح از صحن به کمیسیون و از کمیسیون به صحن داشته، اصلاحات و تغییراتی بر آن اعمال شده و وجوهی از استاندارد شفافیت در طرح لحاظ شده. با این حال بخش «شفافیت آراء نمایندگان» از مهم‌ترین وجوه شفافیت خانه ملت برای افکار عمومی است. باتوجه به اهمیت مسئله شفافیت درمجلس و کشمکش‌های به‌وجود آمده آن قدری که تصویب و عدم تصویب طرح برای مردم مهم است جزئیات و وجوه طرح مورد توجه نیست. باتوجه به نامه اخیر تعدادی از نمایندگان و فشار افکارعمومی پیش‌بینی‌ها بر این است که این بار مجلس شانس بیشتری برای شیشه‌ای شدن داشته باشد.
شفافیت کمیسیون‌ها؛ واجب برزمین مانده!
شفافیت صرفا به صحن علنی مجلس و بحث آرائ نمایندگان محدود نمی‌شود. شفافیت وجوهی دارد از جمله شفافیت صحن علنی، کمیسیون های تخصصی (ویژه یا مشترک)، امور نمایندگان و عملکرد نماینده، امور اداری مجلس، نهادهای تابعه و زیرمجموعه مجلس شورای اسلامی (دیوان محاسبات کل کشور، مرکز پژوهش های مجلس و کتابخانه و موزه و مرکز اسناد)، هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان و فراکسیون‌ها.
با توجه به اینکه بحث شفافیت به سبب نامه ی اخیر برخی نمایندگان مبنی بر درخواست تصویب شفافیت دوباره به جریان افتاده، احتمالا بنا است این طرح به شکل دو شوری مورد بررسی قرار گیرد و مجدد به کمیسیون بازگردد. بنابراین شفاف شدن کمیسیون‌ها اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
بررسی تخصصی طرح‌ها و لوایح در مجلس، برعهده کمیسیون‌های تخصصی است و نظر کارشناسی کمیسیون از عوامل موثر بر رأی نمایندگان هنگام بررسی طرح‌ها و لوایح در صحن است. همچنین کمیسیون می‌تواند، تغییرات مورد نظر خود را در طرح‌ها و لوایح ایجاد کرده و در موارد معدودی طبق اصل 85 قانون اساسی، مستقیما اقدام به قانونگذاری کند. با توجه به نقش پررنگ کمیسیون‌ها در فرایند تقنین، شفافیت اطلاعات کمیسیون اعم از دسترسی به مشروح مذاکرات، صوت و فیلم جلسات و آرشیو آن‌ها، اطلاعات مرتبط به جلسات استماع و همچنین گزارش دقیق از تحولات و مصوبات جلسات کمیسیونی، به مشارکت مردمی و افزایش کیفیت روند رسیدگی به طرح‌های در دست بررسی کمیسیون، کمک شایانی خواهد کرد.
با این‌حال شفافیت کمیسیون‌ها بسیار ضعیف است و صرفا به حضور خبرنگاران آن هم در بعضی جلسات محدود شده. حسین زاده بحرینی، رئیس کمیسیون تدوین آیین نامه داخلی مجلس در همین خصوص گفت:«واقعیت این است که مجلس فقط صحن علنی نیست. صحن علنی مجلس آخرین مرحله تکوین یک قانون است: یک طرح و یا لایحه از زمانی که نوشته شده و اعلام وصول می‌شود تا زمانی که به قانون تبدیل شده و ابلاغ می‌شود، مراحل مختلفی را طی می‌کند. عملا شاکله قانون در کمیته‌ها، کارگروه‌ها و کمیسیون‌ها شکل می‌گیرد؛ اما مردم فقط آخرین بخش از این فرایند طولانی را می‌بینند و از مراحل تکوین قانون اطلاعی ندارند. البته محدودیتی برای حضور خبرنگاران در کمیسیون‌ها و تهیه گزارش از مذاکرات کمیسیون وجود ندارد؛ اما به طور طبیعی رسانه‌ها همه مراحل تکوین قانون را پوشش نمی دهند. حتی ممکن است رئیس کمیسیون حضور رسانه را در صحن کمیسیون منع کند و اجازه ورود خبرنگار را ندهد. همه این‌ها نشان می‌دهد که مذاکرات کمیسیون ها به اندازه صحن علنی شفاف نیست.»
شفافیت، اصل اساسی قانون اساسی
قانون اساسی اساسا اصل را بر شفافیت گذاشته. شاید یکی از دلایلی که تا به امروز و اصلا پیش از اینکه طرح شفافیتی وجود داشته باشد، بحث پخش زنده جلسات صحن از رادیو یک رویه بوده است همین است. علاوه بر آن برخی وجوه دیگر شفافیت مثل حضور خبرنگاران در جلسات کمیسیون‌ها هم هرچند ناقص اما بدون تصویب قانون، انجام می‌شده. اساسا برخی مسائل پیش از اینکه قانون باشند بر اساس یک اصل اساسی رویه و عرف یک مجموعه می‌شوند. باوجود اهمیتی که شفافیت کمیسیون‌ها در روند شفافیت دارند، انتظار می‌رود این فرایند حداقل برای طرحی که خود مسئله شفافیت را مورد ارزیابی و بررسی قرار می‌دهد، اجرا شود. این سخن مبنی بر این بی‌توجهی به تصویب طرح و قانون نیست بلکه موید یکی از پیش فرض‌های قانون اساسی است. بنابراین باتوجه به نکات مطرح شده، شفافیت کمیسیون‌ها نیز باید هم راستا با صحن علنی مورد توجه قرار گیرد و پخش زنده صوتی و تصویری جلسات، حضور خبرنگاران، انتشار مشروح مذاکرات به صورت روزانه و... رویه جلسات کمیسیون‌ها باشد. با تمام این تفاسیر انتظار می‌رود طرح شفافیت جلسات شفاف مورد بررسی قرار گیرد. حالا باید دید مجلس یازدهم این بار می‌تواند در محیطی شفاف از امتحان شفافیت سربلند بیرون بیاید یا خیر؟
