شلیک توپ ماه رمضان به روایت اسناد آرشیو ملی ایران

به گزارش خبرگزاری اقتصادایران، ماه مبارک رمضان تنها یک ماه عبادی نیست، این یک فرهنگ است. رمضان ماه قرب به پروردگار، ماه نزول قرآن، ماه رحمت و ماه بریدن از تعلقات دست و پاگیر است. همه این ویژگی‌ها وقتی با آداب و سنن ملی و فرهنگی هر کشوری ممزوج شود، آداب و مناسکی متناسب با آن فرهنگ پیدا می‌کند.

کشور ما نیز از این قاعده مستثنی نیست و در گوشه و کنار شکل‌گیری این فرهنگ رمضانی، از دیرباز تاکنون، عناصر و اجزایی پدیدار شده که اگرچه برخی از آن‌ها - به ضرورت زمان - دیگر منسوخ شده اما بازخوانی تاریخی و شرح روایت‌های مردمی برجامانده از آن روزگار از جذابیت خاصی برخوردار است.

سنت «شلیک توپ هنگام سحر و افطار» در شمار همین آداب رمضانی است که اگرچه در دوران ما دیگر رد و نشانی از آن باقی نمانده است اما حکایت‌های جذاب و درس‌آموزی از آن روزگار و در پیوند با این سنت، هنوز در میان مردم رواج دارد که خالی از مطایبه و عبرتی هم نیست.

از جمله این که نقل می‌کنند: به صدرنشین والاقدر حاجی میرزا آغاسی عرض کردند بین علما در رویت هلال شوال اختلاف است؛ گروهی مدعی‌اند که ماه را دیده‌اند و فردا عید رمضان است و جمعی اصرار دارند که فردا سلخ ماه صیام است توپچی حیران مانده است تا چه کندک حاجی فرمودند:

- عیبی ندارد بفرمایید توپ را در کنند؛ اما یواش!

در همین راستا پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، روز گذشته (4 اردیبهشت 1401) اقدام به برپایی نشستی با عنوان «شلیک توپ ماه رمضان به روایت اسناد آرشیو ملی ایران» کرد که طی آن الهام ملک‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ، گزارشی از تاریخ رمضانی ایران عصر قاجار و سنت «شلیک توپ» ارائه کرد.

ملک‌زاده در این نشست گفت: بنا بر آیه 187 سوره بقره مسئله مهم در روزه ماه رمضان تشخیص درست اول فجر برای امساک و اول شب برای افطار است. این کار با توجه به طلوع و غروب خورشید و موقعیت ستارگان در آسمان به انجام می‌رسید و نتیجه آن از راه‌های گوناگون از جمله اذان گفتن به آگاهی مردمان می‌رسید.

وی ادامه داد: به‌تدریج با گسترش اسلام و افزایش مسلمانان راه دیگری در ممالک و کشورهای اسلامی در نظر گرفته شد و به اجرا در آمد که یکی از بهترین شیوه‌ها در دوران معاصر شلیک توپ بود که بر اثر طنین صدای آن مردم به رسیدن وقت سحر و افطار آگاه می‌شدند. شلیک توپ کار ساده و کم هزینه‌ای نبود و توپچیان کسانی بودند که آموزش‌های لازم را دیده بودند.

در روزگار ناصرالدین شاه هزینه این مراسم به عهده حاکمان ولایات بود و با پیروزی انقلاب مشروطه پرداخت هزینه شلیک توپ به عهده وزات داخله گذاشته شد، اما به سبب نابسامانی‌هائی که در دوران سلطنت احمدشاه سراسر کشور را فرا گرفت، تهیه مخارج شلیک توپ در ماه رمضان معضلی شد که وزارتخانه‌های داخله، مالیه و جنگ درگیر آن شدند و هر یک مسئولیت کار را به عهده دیگری می‌انداخت.

وی ادامه داد: با آمدن رمضان هر سال این مجادله شدت می‌گرفت، با این حال با هر ترتیبی بود این موضوع به‌صورت مقطعی فیصله می‌یافت تا سال بعد که دوباره سر بر می‌آورد! با روی کار آمدن رضا شاه، با وجود ممنوع شدن پاره‌ای از مناسک مذهبی ازجمله روضه‌خوانی و عزاداری در ماه محرم، مراسم شلیک توپ در ماه رمضان نه تنها ادامه یافت، بلکه قانون‌مندتر هم شد و ساماندهی، شلیک توپ و پرداخت هزینه آن به ارکان حرب کل قشون (ستاد ارتش) واگذار شد.

سپس از دی 1310 ش، وزارت داخله عهده‌دار این کار شد و سامان درستی گرفت. حتی برای این که در هنگام شلیک توپ به رهگذران آسیبی نرسد، تمهیداتی در نظر گرفته شد. با این حال به‌سبب هرینه این کار و نیز کم‌رنگ‌تر شدن مناسک دینی در حکومت غیردینی رضا شاه، در سال 1319 ش، دولت خود را از انجام دادن این مراسم کنار کشید و اعلام وقت روزه‌داری را به مؤمنان سپرد که به شیوه سنتی خود آن را به انجام برسانند. بدین‌ترتیب در حالی‌که کم‌و بیش در پاره‌ای از شهرها شلیک توپ ماه رمضان ادامه داشت، اما از ماه رمضان 1319 ش، دیگر در هیچ نقطه‌ای از کشور انجام نشد و این رویه منسوخ شد.

ملک‌زاده در ادامه توضیح داد: در سال 1322 ش، برای نخستین بار اذان شیخ کریم مؤذن پدر شادروان مؤذن‌زاده اردبیلی از رادیو ایران پخش و صدای مناجات و اذان از رادیو طنین‌انداز شد. از آن پس پخش اذان از همه ایستگاه‌های رادیویی مرسوم شد و مراسم سحر و خواندن دعای مخصوص سحر و دیگر اذکار به‌صورت زنده با اجرای مداحان و روضه‌خوانانی که اولین آن‌ها شیخ کریم مؤذن و آخرینش سیدجواد ذبیحی بود، به انجام رسید. رفته‌رفته مردم نیز با پخش اذان از رادیو در سحر از خوراک و نوشاک پرهیز می‌کردند و به‌هنگام مغرب روزه خود را می‌گشودند.

در طی این سخنرانی که بر پایه اسناد آرشیوی منتشر نشده موجود در سازمان اسناد ملی ایران تهیه شده است، مشکلات متعدد دولت‌های ایران بر سر شلیک توپ ماه رمضان، هزینه‌های مربوط به آن، گزارش‌ها و شکایات هر یک از دستگاه‌های دست‌اندرکار مورد بررسی قرار گرفته، بخش‌هایی از اسناد و مکاتبات مسئولان و مأموران شلیک توپ رمضان برای حضار قرائت شد.