علت فراگیری سرود سلام فرمانده چیست؟

به گزارش مشرق، حفل سی و هفتم عصرنشینی هنر و اندیشه دیدار دوشنبه 16 خرداد ماه با موضوع بررسی سرود سلام فرمانده برگزار شد.

محمدرضا وحیدازده، مجری‌کارشناس محفل سی و هفتم عصرنشینی هنر و اندیشه دیدار در آغاز گفت: در روزهای ابتدایی تعطیلات نوروز امسال سرود سلام فرمانده برای اولین بار از شبکه‌های سیما منتشر شد، همان روزها عده‌ای نظرات مثبت نسبت به سرود مذکور داشتند، بعضی از افراد هم منتقد آن بودند. این واکنش‌ها تا حدودی طبیعی بودند و این بازخوردها که از سلیقه‌های مختلفی برمی‌آید رویه عادی خود را طی می‌کرد اما هر چه که جلو رفتیم اتفاقات دیگری افتاد. سرود سلام فرمانده با اقبال چشمگیر و شگفت‌انگیز مخاطبان رو به رو شد و به همان میزان صف‌بندی‌ها نیز در مقابل آن شکل جدی‌تری به خود گرفتند. در این مرحله برخی از افراد خیلی جدی‌تر از گذشته موافق سرود مذکور بودند و برخی دیگر از افراد انتقادات عجیب و غریب و بعضا تندی به آن داشتند. منتقدان معتقد بودند که یک اراده حکومتی پشت سرود سلام فرمانده است و با انتشار این اثر به نوعی پروپاگاندا صورت می‌گیرد.

وی افزود: از طرف دیگر کسانی می‌گفتند اگر سرود مذکور با اراده حکومتی تولید و منتشر شده، چرا کاری مثل آن پیش از این انجام نشده است. به همان میزان با واکنش مردم سرود سلام فرمانده به نوعی در شبکه‌های اجتماعی وایرال شد و به دفعات در شهرها و کشورهای مختلف به اجرا درآمد و پخش شد. با توجه به آنچه دیدیم و گفته شد به نظر می‌آید که ما با یک پدیده معمولی رو به رو نیستیم. با یک اظهار نظر سطحی نمی‌توان از کنار این پدیده گذشت. ما امروز کنار چهار نفر از دوستانمان دکتر جلیل محبی، دکتر رضا زنگنه، سید باقر نبوی و علیرضا سمیعی راجع به سرود سلام فرمانده" گفت‌و گو می‌کنیم.

در ادامه سید باقر نبوی نظرش درباره سرود سلام فرمانده را چنین بیان کرد: همه ما با علوم انسانی آشنا هستیم و تلاش می‌کنیم که به نوعی پدیده‌های مختلف اتفاق افتاده را تحلیل و بررسی کنیم اما امروزه با مرور آنچه در فضای مجازی رخ می‌دهد و منعکس می‌شود متوجه می‌شویم که گویی جامعه تحلیل‌هایی چون تحلیل‌های ما را پس می‌زند و لذا ممکن است که تحلیل جامعه‌شناسانه پدیده‌ای چون تولید و انتشار سرود سلام فرمانده کاری کند که اینگونه پدیده‌ها با لکه‌ای بزرگ و زشت، آلوده شوند. پس تفسیر یک رویداد واقعی به نوعی می‌تواند محل مناقشه باشد. بنابراین پیدا کردن محل اساسی بحث در نقطه‌ای که موضوع اشباع شده، کار بسیار دشواری است. من در اینجا مدعی این نیستم که چنان کاری به این سترگی می‌توانم انجام دهم ولی یک چیز را می‌دانم و آن این است که در واقع من اتفاقاً فکر نمی‌کنم که نباید درباره چیزهای زنده و جاری بحث کرد.

نبوی افزود: اخیرا دوستی به من گفت اول اثری تولید کن که وایرال شود و سپس درباره آثاری که وایرال شده‌اند، صحبت کن. من انتظار نداشتم که آن دوستم این حرف را بزند و متوجه نشدم که چرا این حرف را بیان کرد. اگر منظورش این بوده که فقط افرادی که کلیپ یا سرود وایرال شده‌ای تولید کرده‌اند می‌توانند درباره اثری چون سرود سلام فرمانده صحبت کنند، باید بگویم به نظرم این نوع تفکر ساده‌انگارانه است. مگر کسانی که در پژوهشکده‌های مختلف پول می‌خورند، کتاب می‌خوانند و مهمل می‌بافند اشعار و آثار وایرال شده‌ای تولید کرده‌اند که کتاب و مقاله درباره آثار دیگران درمی‌آورند. پس می‌توان متعرض همه دانشکده‌ها و پژوهشکده‌ها شد.

محمدرضا وحیدزاده در ادامه گفت: من هم با شما موافقم و قبول دارم که صحبت کردن درباره یک پدیده زنده کار متهورانه‌ای است. او سپس خطاب به آقای زنگنه گفت ما با پدیده‌ای مواجهیم که به زعم برخی از افراد موسیقی نسبتاً معمولی ای دارد. من کارشناس موسیقی نیستم اما به آسانی می‌توان فهمید که چنین اثری جنبه خاصی ندارد و شعرش نیز همانطور که شما می‌دانید و من هم می‌دانم، اتفاق عجیب و غریبی نیست. اما چه می‌شود که با این اقبال و گستردگی مواجه می‌شود؟

سرود سلام فرمانده نان ملودی‌اش را می‌خورد

دکتر رضا زنگنه پاسخ داد: سرود سلام فرمانده از چند نظر فنی، متنی و نحوه برخوردی که با آن شده، کار به شدت بدی است. سرود سلام فرمانده سه جنبه دارد: کلام، موسیقی و تصویر. کلام این کار ضعف‌های عمده‌ای دارد یعنی دارای ایرادات زبانی، ایراد قافیه و یک دست نبودن زبان اثر است. یعنی گوینده بخشی از اثر را به زبان عامیانه و بخشی دیگر را به زبان رسمی و ادبی می‌خواند. از طرف دیگر چون خواسته برخی از حرف‌ها را در قالب اثر بیان کند و این کار کمی دشوار بوده مجبور شده که نوعی انحراف از نرم در زبان اثر مذکور ایجاد کند. مثلا ما هیچ وقت در زمان صحبت کردن نمی‌گوییم قد فلانی کوچک است. قد کوتاه یا بلند است.

وی افزود: من فکر می‌کنم که سرود سلام فرمانده نان ملودی‌اش را می‌خورد زیرا ملودی آن، ملودی به یاد ماندنی، تکرارشونده و به سبک خیلی از موسیقی‌ها و مداحی‌هایی است که در ذهن آدم می‌مانند. وقتی ملودی، ملودی به یاد ماندنی باشد، مخاطب ابتدا ملودی را به یاد می‌سپارد و با آن ارتباط برقرار می‌کند، سپس کلام را. علت ضعف عمده ما در موسیقی پاپ و مداحی این است که ما ضعف محتوا داریم. یعنی ما انقدری که موسیقیدان، خواننده و مداح خوب داریم، ترانه‌سرای خوب نداریم.

وی ادامه داد: مقوله دیگر تصویر است که من اندکی با احتیاط راجع به آن حرف می‌زنم. تصویر، تصویری است که به اصطلاح بار اول جذابیت ایجاد می‌کند زیرا وقتی بچه سوژه باشد، ناخودآگاه جذابیت ایجاد می‌شود یعنی حتی اگر برای تبلیغ پفک نیز از بچه‌ها استفاده کنید، آن تبلیغ جذاب خواهد شد. در اینجا این سوال پیش می‌آید که آیا سرود" سلام فرمانده" برای کودک و نوجوان ساخته شده یا فقط از کودکان و نوجوانان استفاده می‌کند که به نظر من این کار از کودکان استفاده یا شاید سوء استفاده می‌کند چون کودک اگرچه جنبه‌های احساسی‌اش را می‌فهمد اما نصف کلامش را متوجه نمی‌شود بنابراین سرود مذکور برای کودک و نوجوان نیست.

زنگنه افزود: نکته بعدی که من می‌خواهم درباره آن حرف بزنم این است که به علت تسلط نداشتن کافی بر کلام، قافیه، بیان و امثال آنها، گویندگان محترم ناگزیر حرف‌هایی زده‌اند که انحراف ایجاد می‌کنند و به نظرم این اتفاق به خاطر ناتوانی کلام رخ داده است اما درباره اینکه شما گفتید برخی از منتقدان می‌گویند اراده حکومتی پشت تولید و پخش سرود سلام فرمانده بوده باید بگویم این حرفی است که همیشه هست. من بارها این را گفته‌ام کاش واقعاً مدیریت فرهنگی و رسانه‌ای جمهوری اسلامی اینقدر هوشمند بود که خیلی از کارها را بتواند خوب انجام دهد و خیلی وقت‌ها اینطور نیست.

وی اظهار داشت: ببینید اراده‌ای در حوزه موسیقی در 10تا 15سال اخیر وجود دارد که من اسم آن را عقده سامی یوسف می‌گذارم. مدیریت فرهنگی و هنری ما در دهه‌های 60 و 70به دلایل مختلف از موسیقی جا مانده و آن را رها، سرکوب و انکار کرده است، اما از دل این موضوع شبهه موسیقی‌هایی در فضای مذهبی، شبه مذهبی، انقلابی و شبه انقلابی شکل گرفته‌اند که اصالت ندارند. در ابتدا هیئت‌ها به موسیقی‌های لس‌آنجلسی یا قبل انقلابی متوسل شدند چون آهنگ‌سازی بلد نبودند و متأسفانه ما هنوز در برخی از تولیدات کپی مستقیم داریم یعنی مثلا بلا چاو را کپی کرده‌اند و بدون عقبه تئوریک و تفکر عمیق دست به تولید در حوزه‌های موسیقی، کلیپ و امثال آنها زده‌ایم. این باعث شده است که بسیاری از آثار از درون تهی باشند و جنبه رسانه‌ای و فرهنگی در آنها غلبه داشته باشد.

وی در ادامه گفت: مدیران فرهنگی ما تصور می‌کنند اگر جوانان ما امروز در معرض لجنی که با کارهای امثال ساسی و تتلو از آن سوی مرزها پراکنده می‌شود، قرار گرفته‌اند، همینکه ما بتوانیم بچه‌ها را برای خواندن یک اثر تولید شده به صف کنیم، برد کرده‌ایم. جالب است که از آن طرف اپوزیسیون می‌آید و سرود «همراه شو عزیز» کودکان را نشان می‌دهند که آن هم سیاسی است و ایراد دارد.

زنگنه اظهار داشت: پروژه‌های مدیریت فرهنگی ما که روی نمادسازی و چهره‌سازی بدون تربیت فنی، موسیقایی و امثال آنهای قبلی متمرکز شده‌اند، با توجه به نمونه‌های پیشینی چون مقوله حامد زمانی شکست‌خورده هستند. این پروژه‌ها از تفکر عمل‌زده، بسیار ویترین‌محور و بدون عمق فرهنگی، فکری و حتی نگاه راهبردی می‌آیند.

وحیدزاده روی دو نکته از نکات مطرح شده در قالب سخنان دکتر زنگنه تاکید کرد و گفت: زنگنه معتقد است که سرود سلام فرمانده" یک کار کودک‌نما است و برای مخاطب کودک تولید نشده است.

سلام فرمانده به عنوان یک سرود به توفیقات خودش رسیده است

وی سپس خطاب به علیرضا سمیعی گفت آیا واقعا سرود مذکور کاری کودک‌نما است و به صرف آنکه 313کودک را گرد هم آورده، ما نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که برای کودکان تولید شده باشد؟ آیا شما نیز سرود سلام فرمانده را یک اثر شتاب‌زده و از درون پوچ می‌دانید؟

علیرضا سمیعی پاسخ داد: آقای زنگنه و بسیاری از دوستان می‌گویند که سرود سلام فرمانده کار ضعیفی است و آن را در تاریخ موسیقی و شعر قرار می‌دهند و در مقایسه با سایر آثار قرار گرفته شده در این تاریخ، مچش را باز می‌کنند. به نظرم آقای نبوی از نقطه خوبی بحث را شروع کرد و گفت حواسمان جمع باشد که بحثمان را از کجا شروع می‌کنیم زیرا اگر سرآغاز بحث را از جای خوبی انتخاب کنیم، احتمال اینکه بعدا به انحراف برویم بسیار، بسیار کمتر است.

وی افزود: من می‌گویم اشکال انتقادات از سرود سلام فرمانده این است که ما توپ بیسبال را به زمین فوتبال آورده‌ایم و می‌گوییم چرا نمی‌توانیم شوتش کنیم پس این توپ اشکال دارد. سرود سلام فرمانده در تاریخ موسیقی و شعر قرار نمی‌گیرد و زمین خودش را دارد. ما باید در آن زمین به سرود مذکور بپردازیم و اصلاً به همین خاطر است که درباره فرم حرف می‌زنیم. فرم اقتضائاتی دارد و اولین کسی که درباره آن صحبت کرده، کانت است. او می‌گوید یک اثر هنری زمانی به فرم آمده که عناصر آن به سوی کاربردش هماهنگ شده باشند.

اگر این اثر را یک سرود بدانیم متوجه می‌شویم که به توفیقات خودش رسیده

وی اظهار داشت: ما از فرم سلام فرمانده که یاد می‌کنیم باید درباره سرود حرف بزنیم. اگر این اثر را یک سرود بدانیم متوجه می‌شویم که به توفیقات خودش رسیده است. اگر کنسرت رفته باشید متوجه می‌شویم که مردم با خواننده همراهی می‌کنند و این به آن دلیل است که مردم در مکان‌ها و شرایط مختلف آهنگ‌های خواننده مورد علاقه‌شان را شنیده‌اند. در مداحی نیز همینطور است. مداح معمولا تلاش می‌کند شعرهای ساده را انتخاب کند تا مخاطب با او همراه شود. در خصوص سرود چیزی که مردم را با اثر همراه می‌کند، یک خواست اجتماعی است. کته اصلی سرود این است که یک خواست اجتماعی و سیاسی وجود دارد و مردم حول آن خواست دور هم جمع شده‌اند و شعر باید به قدری ساده باشد که بتواند خواست اجتماعی مذکور را تجسم کند تا مردم بتوانند نقطه جمعشان را حفظ کنند. سرود سلام فرمانده با تکیه بر شعری خلق شده که مردم می‌توانند آن را حفظ کنند. گوشواره این شعر بسیار کوتاه است و قافیه کوبنده‌ای دارد. سرود مذکور ساخته شده تا از یک خواست سیاسی و اجتماعی دفاع کند و به نظر من کارش را خوب انجام می‌دهد.

سرود سلام فرمانده را هنر انقلابی می‌دانم

دکتر جلیل محبی به سی و هفتمین محفل عصرنشینی دیدار پیوست و در مقدمه گفت: من سابقا با آقای سمیعی درباره هنر و ارتباط آن با عالم خلقت و خداوند متعال گفت‌و گو کرده‌ام و من نتیجه آن گفت‌و گوها را به عنوان مقدمه در اینجا بازگو می‌کنم. همانطور که همه هستی از جزئیاتش تا کلیاتش اسرار خداوند متعال هست و هیچ چیز نیست مگر اینکه اسمی از الله یا اسمی از اسماء الله هست، به نظر من هنر اسم مصور الله است. این کلمه در زبان فارسی یعنی صورت‌بندی موزون یک مخلوق به نحوی که با دیگر اعضا هماهنگی و هارمونی داشته باشد که بتواند زیبایی را به مخاطب القاء کند پس وقتی که یک هنرمند دست به کار می‌شود، با توجه به بیشترین تجلی که از اسم مصور خداوند در عمل این فرد وجود دارد، یک اثر هنری خلق می‌کند. کمااینکه دیگر مخلوقات بشری هم تجلی دیگری از اسماء خداوند در انسان هستند ولی اینجا یک ظهور و بروز دیگری دارد زیرا زیبایی خاصی دارد و بیشتر در مرکز توجه قرار می‌گیرد. اسم مصور خداوند ترکیب‌کننده برخی از اسماء جمال و جلال خداوند در شکلی موزون و هماهنگ است.

وحیدزاده گفت: شما می‌گویید اثری با این اقبال عمومی و تاثیر مثبت روی مخاطب حتما یک منبعی دارد و تجلی اسم مصور خدا است که این پدیده را به پیش می‌برد. در اینجا یکسری سوال دیگر مطرح می‌شود. ما با بقیه پدیده‌های فراگیر که با اقبال عمومی مخاطب مواجه شده‌اند باید چکار کنیم؟ دلیل فراگیری و محبوبیت آنها چیست؟

 اگر عموم مومنین به یک اثر هنری اقبال دارند من آن را هنر الهی می‌دانم

دکتر محبی گفت: من و ما در اینجا با تجلی یکی از اسماء خداوند مواجهیم. حالا سوال شما این است که از کجا معلوم که این اسم، اسم معنوی است؟ من در اینجا می‌خواهم یک ضابطه‌ای در خصوص اینکه چه هنری، هنر احسن است، بگویم. کلمه احسن هم همان احسن‌القصص است. ضابطه‌ای که من بیان می‌کنم یک ضابطه شخصی عام است یعنی نمی‌تواند یک ضابطه نوعی باشد و آن این است که با وجود اینکه خیلی از اسماء الهی که متجلی می‌شوند، شرور عالم هستند، چگونه می‌توان یک کار را خداپسندانه دانست؟ ما باید ببینیم که کار مورد نظر تا چه اندازه به فطرت آدمی نزدیک است. اگر یک اثر هنری به وجود آمد و عموم مومنین به آن اقبال داشتند و عموم غیر مومنین از آن روی برگرداندند، و اجمالا نوعی از تصویرگری بود، فارغ از اینکه این اثر با فاکتورهای نقد ادبی، سرود، موسیقی و انواع هنری که داریم سازگار است یا نه؟ من آن را هنر الهی می‌دانم. ما اشعاری داریم که از نظر صناعات ادبی بسیار ضعیف هستند اما بر قلوب مومنین نشسته‌اند. اتفاقی که در سرود سلام فرمانده افتاده به نظر من همین است.

مجری گفت: پس با توجه به ضابطه مطرح شده از سوی آقای محبی کسی که خودش را مومن فرض می‌کند اما ارتباط چندانی با اثر سلام فرمانده برقرار نکرده باید تصمیم سختی راجع به خود بگیرد و آن موقع شاقولی که مطرح شده می‌تواند تبعاتی داشته باشد و فرد را رو به روی خود قرار دهد.

سید باقر نبوی گفت: من برخلاف شما فکر می‌کنم سخنان آقای محبی در واقع خیلی بحث را بسیط می‌کند یعنی اتفاقا ما در اینجا با سنجه‌ای طرف نیستیم. ما یک دو گانه داریم و آن این است که با رسانه‌های جدیدی چون کلیپ طرف شدیم و در چنین شرایطی نمی‌توانیم به آسانی بگوییم وقتی یک اثر همه قلوب را تحت تاثیر قرار داد دیگر نمی‌توان آن را بررسی و نقد هنری کرد. نقد هنری چون سینما یک مسئله شخصی است و ما با کاراکتری به اسم منتقد سینما مواجه هستیم که امروز ممکن است از فیلمی خوشش بیاید اما چند سال دیگر این حس را نسبت به فیلم مورد نظر نداشته باشد. اگر این آدم بتواند اعلامی کند که معنادار باشد و بگوید یک فیلم با توجه به معیارهای خاصی خوب است و فیلم دیگری به خاطر نداشتن آن معیارها بد است، همه معیارها جای مناقشه دارند. در واقع اینکه بگوییم فیلمی خوب یا بد است تا حدودی شخصی است اما نشان نمی‌دهد که نقد ادبی و هنری لازم نیست.

ما موفقیت در زمان را دست کم می‌گیریم

وی افزود: سوال اساسی دیگری وجود دارد و آن این است که عمر کار چقدر است؟ نفس این سوال مهم است چون آن مربوط به فرهنگی است که آقای خامنه‌ای می‌فرمایند حاضرم در راهش کشته شوم. فرهنگی که رهبر حاضر است در راهش کشته شود، آیا یک مفهوم مصرفی و مجازی است؟ هر کسی که مدعی است سرود سلام فرمانده به شکل پروپاگاندا یا طبیعی عمومی شده است باید بتواند اساسا توضیح دهد که فرم آن به چه نحوی عمومی است؟ و این توضیح، توضیح آسانی نیست. در واقع به نظرم اینکه توضیح بدهیم چرا شعر باباطاهر، حافظ، سعدی و مولانا اینطور است، کار من و ما نیست. اما یک چیز را من می‌دانم و آن این است که ما کجا به جست‌وجوی فرهنگ می‌رویم؟ دستگاه‌ها و نهادهای فرهنگی ما در جست‌وجوی چه فرهنگی هستند؟ آیا عمیقا به فکر چیزی هستند که الآن بکارند و 20سال دیگر درو کنند. من با این کار دارم که جمهوری اسلامی در صحنه واقعی با مردم دچار یک ملال و دل‌زدگی است و مردم را شریک صحنه مبارزه در ماجرای مقاومت منطقه‌ای نمی‌بیند ولی مردم را در یک صحنه انتزاعی می‌خواهد. من با این کار دارم که چقدر کل صحنه واقعی است. امروز نمایندگان مجلس ما عمیقا ناامید هستند زیرا نگران این است که در شرایط فعلی آینده فرزندش چه می‌شود. روح کارمندی جمهوری اسلامی را شدیدا دچار ملال رو به روزمرگی کرده است. ما موفقیت در زمان را دست کم می‌گیریم. حیات مهم است.