فرونشست در تهران 3 برابر شد؛ برداشت بی‌رویه آب، قاتل خاموش پایتخت

علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با تسنیم با اشاره به تشدید پدیده فرونشست در تهران طی سال‌های اخیر، اظهار کرد: متأسفانه تهران در میان استان‌های کشور از نظر شدت فرونشست زمین در رتبه نخست قرار دارد و طی دو سال اخیر عوامل تازه‌ای موجب افزایش سرعت این پدیده شده است.

وی افزود: عامل اصلی فرونشست زمین برداشت بی‌رویه آب از لایه‌های زیرزمینی است. در گذشته آبخوان‌های متعددی داشتیم که اگر برداشت از آن‌ها با تغذیه طبیعی آبخوان متعادل می‌شد، افت سطح آب چندان قابل‌توجه نبود، اما اکنون با کاهش نزولات جوی و کم‌شدن بارندگی‌ها، این تعادل از بین رفته است.

کاهش نزولات جوی و تشدید20 درصدی فرونشست

بیت‌اللهی در ادامه گفت: شاید به یاد داشته باشید که تا ده سال پیش در تهران بارش‌های سنگین موجب می‌شد که حتی نیاز به زنجیرچرخ پیدا کنیم، اما در سال‌های اخیر این وضعیت کاملاً تغییر کرده است. کاهش نزولات جوی حدود 20 درصد در تشدید فرونشست اثر دارد، اما عامل اصلی همان برداشت بی‌رویه آب است.

وی با اشاره به وضعیت طبیعی جریان آب در تهران گفت: در حالت طبیعی، آب حاصل از بارندگی در ارتفاعات از طریق آبراه‌هایی مانند رودخانه‌های جاجرود، کرج، فرحزاد، دربند و تجریش به پایین‌دست هدایت می‌شد و در مسیر خود به لایه‌های زیرزمینی نفوذ می‌کرد و آبخوان‌ها را تغذیه می‌کرد.

سدها و چاه‌های غیرمجاز؛ عامل توقف تغذیه آبخوان‌ها

رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بیان کرد: با احداث سدهایی مانند لتیان و ماملو در شرق و سد کرج در شمال غرب تهران، بخش عمده‌ای از این مسیرهای طبیعی بسته شد. سد لتیان عملاً مانع از رسیدن آب به دشت ورامین شد و سد کرج نیز تغذیه دشت‌های جنوب‌غرب تهران را متوقف کرد. در نتیجه، منابع زیرزمینی که پیش‌تر از این مسیرها تغذیه می‌شدند، دیگر آبی دریافت نکردند.

وی افزود: از سوی دیگر، تعداد چاه‌های آب در سطح تهران و اطراف آن به شدت افزایش یافته و میزان برداشت از آن‌ها نیز بیشتر شده است. نقشه‌های موجود نشان می‌دهد که چاه‌های مجاز و غیرمجاز در حال گسترش‌اند و با تداوم برداشت، فشار طبیعی زمین از بین می‌رود. در چنین شرایطی، فرو‌نشست پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر است و اگر زمین نشست نکند، باید تعجب کرد.

مرگ زمین در منطقه 18 تهران؛ نرخ فرونشست سه برابر شده است

رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: این پدیده در سال‌های اخیر و به‌ویژه در دو سال گذشته تشدید شده است. بررسی‌های ما در منطقه 18 تهران نشان می‌دهد که در حوالی پارک قیام و پارک بانوان نرگس، احتمال وجود چند حلقه چاه جدید علاوه بر چاه‌های قبلی وجود دارد که برای مصارف غیرکشاورزی حفر شده‌اند. پمپاژ همزمان این چاه‌ها سبب ایجاد یک هاله فرونشستی در این محدوده شده است.

وی گفت: بازدیدهای میدانی اخیر ما نشان می‌دهد نرخ فرونشست در این مناطق حدود 3 برابر افزایش یافته است. این پدیده علاوه بر تهدید منابع آب و محیط‌زیست، موجب فشردگی لایه‌های زمین و از بین رفتن خاصیت نفوذپذیری خاک می‌شود که به اصطلاح «مرگ زمین» نامیده می‌شود.

زیرساخت‌ها و آثار تاریخی در معرض تهدید جدی

بیت‌اللهی افزود: از بین رفتن نفوذپذیری خاک به معنی نابودی تدریجی اراضی حاصلخیز و کشاورزی است و در کنار آن، فرونشست روی مستحدثات و زیرساخت‌های شهری تأثیر مستقیم دارد. خطوط حمل‌ونقل ریلی و جاده‌ای، شریان‌های حیاتی نظیر لوله‌های گاز و آب، شبکه‌های برق، ساختمان‌ها و حتی آثار تاریخی و فرهنگی در معرض تهدید قرار می‌گیرند.

تهران پرتراکم‌ترین استان در پهنه فرونشست؛ کلان‌شهرها در خطر

وی تصریح کرد: در حال حاضر نزدیک به 3 میلیون نفر از جمعیت تهران و اطراف آن در پهنه‌های فرونشستی زندگی می‌کنند و وسعت مناطق درگیر با این پدیده رو به افزایش است. وضعیت استان تهران از این نظر نامناسب است و بیشترین بافت فرسوده شهری نیز دقیقاً در همین پهنه‌ها واقع شده است.

روند فرونشست به‌صورت مستمر رو به افزایش است

بیت‌اللهی ادامه داد: جمعیت بالای ساکن در پهنه‌های فرونشستی و وجود زیرساخت‌های حیاتی در این مناطق، خطر را دوچندان کرده است. روند فعلی فرونشست نه‌تنها کاهشی نیست، بلکه به‌صورت مستمر رو به افزایش است.

وی گفت: حدود چهار تا پنج سال پیش نیز در گفت‌وگو با همین خبرگزاری، هشدارهایی درباره این موضوع داده بودم و امیدوار بودم اقدام جدی صورت گیرد. متأسفانه در این مدت اقدام مؤثری انجام نشده و امروز نیز تأکید می‌کنم که باید هرچه سریع‌تر اقدامات عملی آغاز شود.

فرونشست ناشی از سوءمدیریت منابع آب، مصرف بی‌رویه و تراکم جمعیتی

بیت‌اللهی تأکید کرد: فرونشست زمین یک مخاطره طبیعی مانند زلزله نیست؛ بلکه پدیده‌ای انسان‌ساخت است که مستقیماً به سوءمدیریت منابع آب، مصرف بی‌رویه و تراکم جمعیتی نامتوازن مرتبط است.

وی افزود: هم‌اکنون حدود 10 کانون جمعیتی بزرگ در کشور وجود دارد که هرکدام بیش از 1 میلیون نفر جمعیت دارند و در مجموع حدود 40 درصد جمعیت کشور را در خود جای داده‌اند. این تمرکز جمعیتی در اطراف کلان‌شهرها یکی از عوامل اصلی تشدید فرونشست محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: به طور خاص، تهران پرتراکم‌ترین استان از نظر پهنه فرونشست است. بعد از تهران، اطراف اصفهان، مشهد، شیراز، کرمان، آذربایجان و حتی استان گلستان و مازندران درگیر فرونشست زمین هستند. در استان گلستان، بزرگ‌ترین پهنه به هم پیوسته فرونشست زمین وجود دارد، حتی با وجود بارندگی فراوان و شرایط به ظاهر مناسب، که علت اصلی آن برداشت آب برای کشاورزی است. در مازندران نیز کشت دوم برنج و وابستگی آن به آب چاه‌ها موجب بروز فرونشست شده است.

اقدامات مقابله‌ای ناکافی؛ تجربه جهانی چه می‌گوید؟

وی افزود: تجارب جهانی نشان می‌دهد که این پدیده در کشورهای ایتالیا، تایوان، اندونزی و بسیاری دیگر رخ داده است، اما مدیریت اصولی و تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی، کنترل برداشت و اصلاح کشاورزی موفقیت‌آمیز بوده است. در کشور ما نیز اقداماتی در زمینه مدیریت برداشت و تغذیه مصنوعی انجام شده، اما نسبت به وسعت گسترده فرونشست، این اقدامات ناچیز است.

وی تأکید کرد: یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه، کاهش میزان استحصال آب‌های زیرزمینی و مدیریت مصرف آب است. سدهایی مانند سد کرج و لتیان برای تأمین آب تهران ساخته شدند، اما جمعیت زیاد و نیازهای توسعه‌ای باعث شد برداشت آب از چاه‌ها افزایش یابد. در برخی موارد، برداشت آب بیش از ظرفیت طبیعی بوده و حتی با نصب کنتورهای هوشمند، کنترل واقعی بر مصرف وجود ندارد.

فرونشست؛ تهدید زیست‌محیطی، اقتصادی و امنیتی

وی افزود: در حوزه کشاورزی، مصرف آب برای کشت صیفی‌جات و محصولات پرآب بسیار بالا است و اصلاح روش‌های آبیاری، انتخاب نوع کشت با نیاز آبی کمتر و مدیریت دقیق، می‌تواند نقش مهمی در کاهش فرونشست داشته باشد. تجربیات موفق دنیا نشان می‌دهد که با این اقدامات، نه تنها فرونشست کاهش می‌یابد بلکه کشاورزی نیز ادامه پیدا می‌کند.

وی ادامه داد: در استان تهران، سه زون اصلی وسعت فرونشست وجود دارد؛ یکی دشت شهریار، دیگری دشت ورامین و بخش‌هایی از خود تهران. در این مناطق، تخریب اراضی کشاورزی و ایجاد شکاف‌های بزرگ قابل مشاهده است. همین وضعیت در اصفهان، فارس، کرمان و خراسان رضوی نیز مشاهده می‌شود. تصاویر و داده‌های میدانی ما نشان می‌دهد که برخورد با طبیعت به این شدت و بی‌رحمی در هیچ جای دیگر دنیا مشاهده نشده است.

هرگونه تأخیر، خسارات جبران‌ناپذیر به دنبال دارد

وی تأکید کرد: برای برنامه‌ریزی آینده، باید توجه داشت که فرونشست زمین یک مسئله گذرا نیست؛ این پدیده همچنان ادامه دارد و مستحدثات و زیرساخت‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در جنوب تهران، مخازن سوخت، پالایشگاه‌ها و مجموعه‌های صنعتی و کشاورزی بزرگ روی پهنه فرونشست قرار دارند که برای حیات اقتصادی کشور اهمیت دارند. متأسفانه اقدامات برنامه‌ریزی‌شده و هماهنگ برای مقابله با این تهدید وجود ندارد.

وی افزود: در برنامه‌های ملی، از جمله برنامه‌های ششم و هفتم توسعه، اعتبارات و اقدامات ملموس برای مقابله با فرونشست زمین دیده نشده است. این در حالی است که در کشورهای دیگر، قوانین و مقررات ملی تدوین شده و اقدامات اجرایی پایدار انجام شده است. ما نیازمند تدوین مقررات ملی هستیم که وظایف دستگاه‌های اجرایی، از جمله شهرداری‌ها، در کنترل استحصال آب زیرزمینی، تغذیه مصنوعی و کاهش آسیب‌پذیری زیرساخت‌ها مشخص شود.

وی گفت: توجه به فرونشست زمین نیازمند رویکرد مستمر و پایدار است. تجربه نشان داده که رویکردهای هیجانی و مقطعی، مانند ذکر این موضوع در سخنرانی‌ها و رسانه‌ها، تنها حساسیت اجتماعی ایجاد می‌کنند اما به اقدامات پایدار منجر نمی‌شوند. ما باید با فرهنگ‌سازی، آموزش و مقررات عملی، اقداماتی را انجام دهیم که سال‌ها استمرار داشته باشد و نتایج واقعی حاصل شود.

وی خاطرنشان کرد: از نظر من، اقداماتی مانند کنترل مصرف آب، اصلاح کشاورزی، مدیریت روش‌های آبیاری و تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی، اقداماتی هستند که در کوتاه‌مدت و بلندمدت مؤثر خواهند بود. با استمرار این اقدامات، می‌توانیم از گسترش فرونشست زمین جلوگیری کنیم و خسارات آن را کاهش دهیم. این کار نیازمند همکاری تمام دستگاه‌ها، نهادهای دولتی، کشاورزی و جامعه است.

وی افزود: باید توجه داشت که این پدیده نه تنها یک تهدید زیست‌محیطی است، بلکه تهدیدی اقتصادی، اجتماعی و امنیتی برای کشور به حساب می‌آید. سال‌ها عقب‌ماندگی در مدیریت منابع آب و توسعه ناپایدار باعث شده که اکنون شرایط به مرحله حدی رسیده باشد. مستحدثات، زیرساخت‌ها و حتی زندگی مردم در مناطق فرونشست، به شدت تحت تأثیر این پدیده قرار دارند.

وی در پایان گفت: هشدار من به مسئولان دولت این است که اقدام فوری و جدی لازم است. فرونشست زمین قابل پیشگیری است اگر مدیریت مصرف آب، تغذیه مصنوعی، اصلاح کشاورزی و تدوین مقررات ملی به صورت پیوسته و پایدار اجرا شود. هرگونه تأخیر بیشتر، در آینده باعث افزایش خسارت و آسیب خواهد شد و زندگی نسل‌های بعدی را به خطر می‌اندازد. ما مسئولیت خطیر داریم و باید از همین حالا اقدامات مؤثر را آغاز کنیم.