فرونشست «نصف جهان»

آسیب ساختمان در اصفهان / عکس مربوط به اسفند 1403 است.

راضیه احقاقی: خطرناک‌ترین نوع فرونشست زمین در استانی جریان دارد که دومین سهم را در تولید ناخالص داخلی به قیمت پایه روز بدون احتساب نفت کشور داشته، یکی از مقاصد اصلی گردشگری داخلی و خارجی که جمعیت بیش از 5‌میلیون نفری را در خود جای داده است. در این شرایط باور به عدم وجود راهکار اضطراری برای حل چالش فرونشست زمین در اصفهان در عین حال که عدم انجام اقدام ضروری از سوی مسوولان کشوری را توجیه‌پذیر می‌کند؛ امید به مهار فرونشست در سایر شهرهای کشور و به‌خصوص پایتخت را که در سال‌های اخیر با فرونشست خزنده مواجه هستند را از میان می‌برد. این در حالی است که مهار فرونشست اصفهان با تکیه بر راهکارهای ارائه شده از سوی کارشناسان قابلیت تبدیل شدن به الگوی کشوری را دارد.

در این گزارش در گفت‌وگو با 4 صاحب‌نظر علوم زمین و 2 مقام مسوول راهکارهای مهار فرونشست زمین در اصفهان و در واقع برون‌رفت از تله ذهنی غیرقابل حل بودن فرونشست بررسی شد. درحالی مساله فرونشست تبدیل به یکی از دغدغه‌های اصلی این روزهای کشور شده است که کارشناسان تاکید دارند بحران فرونشست نوک کوه یخ ابر بحرانی بزرگ‌تر یعنی مردن حوضه های آبخیزی در کشور است، موضوعی که تحقق آن تهدیدی برای تمدنی چند هزار ساله به شمار می‌رود.

فرونشست زمین نتیجه برداشت بیش از حد از منابع آبی زیرزمینی است. طی سال‌های گذشته افزایش حجم کشاورزی در اطراف اصفهان، خشک شدن زاینده‌رود و کاهش بارش‌ها باعث افزایش برداشت آب از منابع زیرزمینی شد و این عوامل فرونشست زمین را در این شهر رقم زد. فرونشست در سایر شهرهای کشور نیز به دلایل مشابه و در نتیجه برداشت بیش از حد آب از منابع زیرزمینی و ضربه به آبخوان‌ها ایجاد شده است.

متخصصان علوم زمین و پژوهشگران بحران فرونشست؛ 8 راهکار ویژه برای مهار فرونشست در اصفهان معرفی کردند که عبارتند از: مهار برداشت آب از 4هزار چاه تعبیه‌شده در حریم 400 متری زاینده‌رود؛ تعیین تکلیف 1200 بند آبگیر در بالادست زاینده‌رود؛ کنترل برداشت آب از چاه‌های مجاز شهر با نصب کنتور؛ تعیین تکلیف کشاورزی با راندمان پایین و عدم صرفه‌اقتصادی؛ همچنین مدیریت مصرف آب در تمامی سطوح به‌خصوص بخش کشاورزی؛ مهار برداشت آب از چاه‌ها برای ویلاها؛ مدیریت مصرف آب‌خاکستری در صنایع با هدف بازگشت آن به سفره‌های زیرزمینی؛ مقاوم‌سازی ابنیه در معرض بیشترین خطر.

فرونشست اصفهان، بحرانی ملی

وضعیت فرونشست در استان اصفهان و به‌خصوص شهر اصفهان به مرز بحران رسیده است. به گفته استاندار، دیگر از فرونشست نمی‌توان به‌عنوان زلزله خاموش اصفهان یاد کرد؛ چرا که این پدیده تبدیل به آتش‌فشانی فعال برای این شهر شده است. در حال حاضر حداقل 14 استان کشور با پدیده فرونشست بحرانی مواجه هستند که در این میان اصفهان به لحاظ نرخ فرونشست سالانه در رتبه دوازدهم قرار دارد. با این وجود این استان به دلیل تعدد شهرهای درگیر، نزدیکی محل‌های فرونشست با محل‌های تمرکز جمعیتی، اماکن تاریخی و زیرساخت‌ها، درگیرترین استان کشور با پدیده فرونشست است.

مهدی جمالی‌نژاد استاندار اصفهان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در خصوص وضعیت فرونشست در این استان گفت: در حال حاضر نرخ فرونشست سالانه در این استان به 15 تا 18‌سانتی‌متر رسیده است، 31 شهر این استان با پدیده فرونشست مواجه هستند و این بحران از زلزله‌ای در کمین تبدیل به آتش‌فشانی فعال شده که در حال بلعیدن مناطق شهری است. در حال حاضر حدود یک‌میلیون نفر در اصفهان در خطر مواجه به آسیب فرونشست مواجه هستند. با این وجود استاندار اصفهان معتقد است که جلوگیری از فرونشست زمین در این استان به سادگی میسر نیست.

توصیفات استاندار اصفهان از وضعیت فرونشست در این استان و به‌خصوص شهر اصفهان نشان از آن دارد که این موضوع از بحرانی منطقه‌ای تبدیل به بحرانی ملی شده است. استان اصفهان 6.5 درصد تولید ناخالص داخلی بدون احتساب نفت بر پایه داده‌های سال 1400 را به خود اختصاص داده که این میزان بیشترین سهم یک استان از تولید ناخالص داخلی پس از استان تهران است. در عین حال اصفهان یکی از قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین شهرهای ایران با بیشترین آثار تاریخی ثبت شده جهانی است.

این استان با جمعیت حدودی 5.2‌میلیون نفری سومین استان پرجمعیت کشور بوده و تمامی ویژگی‌های یاد شده باعث می‌شود که فرونشست زمین در این استان مرکزی به لحاظ ملی دارای اهمیت باشد؛ بنابراین انتظار می‌رود که مدیران و مسوولان کشوری برای حل ابربحران فرونشست اصفهان چاره‌اندیشی کنند. در عین حال رسیدن به راهکاری قابل اجرا برای مهار فرونشست زمین در اصفهان از آنجا ضرورت دارد که تحقق این موضوع می‌تواند تبدیل به الگویی ملی برای سایر شهرهای کشور که درگیر این بحران هستند، باشد. با وجود این باور به عدم امکان حل بحران فرونشست اصفهان تله ذهنی است که امکان اقدام علمی و عملی در این زمینه را از میان می‌برد.

 آب را به زاینده‌رود بازگردانید

علی بیت‌اللهی، زمین‌شناس ایرانی و صاحب‌نظر مخاطرات زمین در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» در خصوص راهکارهای حل فرونشست زمین در استان اصفهان گفت: احیای زاینده‌رود ضرورتی غیرقابل حذف برای حل چالش فرونشست زمین در اصفهان است. در حال حاضر بخش قابل‌توجهی از آب زاینده‌رود از طریق 1200 آب‌بند صرف آبیاری باغات و اراضی اطراف این رود می‌شود. این در حالی است که کشاورزی در کشور راندمان پایینی دارد. در این شرایط اگر جریان آب در رودخانه زاینده‌رود احیا شود؛ بخشی از این آب از بستر رودخانه جذب خاک شده و از تبخیر آب‌های سطح جلوگیری کرده و از فرونشست بیشتر زمین ممانعت می‌شود.

از فرونشست تا تهدید زیست بوم

دکتر حامد صادقی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف معتقد است که مدیریت منابع آبی در تمامی بخش‌ها راهکار اصلی توقف فرونشست زمین در کشور است. این مدیریت منابع آبی باید در تمامی حوزه‌ها از جمله بخش خانگی، صنعتی و کشاورزی انجام شود. وی در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید کرد که تغییر الگوی کشت انواع محصولات و تطبیق آن با استاندارد جهانی برای پایان بحران فرونشست زمین در کشور ضروری است، بخش کشاورزی بیشترین سهم را از مصرف آب در کشور به خود اختصاص داده؛ بنابراین بدون تغییر الگوی کشت از غرقابی به شیوه‌های نوین، مرگ آبخوان‌ها رقم خواهد خورد و تبعات آن گریبانگیر مردم خواهد شد. صادقی گفت: در چارچوب مهندسی می‌توان راهکارهای موقتی را برای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها یا پل‌ها انجام داد؛ اما این دست اقدامات جلوی این پدیده را نمی‌گیرد، این در حالی است که خشک شدن آبخوان‌ها زیست بوم را تهدید می‌کند.

 انتخاب برای حفظ باغات یا تمدن اصفهان!

بهرام نادی متخصص ژئوتکنیک و عضو کارگروه فرونشست اصفهان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید کرد که فرونشست زمین در اصفهان و دیگر شهرها را می‌توان به عنوان تب یک بیمار یاد کرد؛ تب اگرچه برای بیمار دردسرساز است، اما این تب بیماری نیست، تب نشانه‌ای از بیماری مزمن است. اگرچه فرونشست زمین چالش‌های متعددی را ایجاد می‌کنداما این فرونشست اصل مشکل نیست، اصل مشکل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی است که استمرار حیات را در بسیاری از مناطق دچار چالش کرده است.

وی ادامه داد: طی 5 دهه اخیر بیش از 300 کیلومتر مادی (نهرهای بزرگ) در استان اصفهان خشک شد؛ در دهه 50، هر نقطه‌ای از استان اصفهان که حفاری می‌شد در عمق 8 متری به آب جوشان می‌رسیدید. در شرایط کنونی کار به جایی رسیده که برای رسیدن به آب در نزدیکی بستر رودخانه باید چاه با عمق بیش از 150 متر حفر کرد؛ در واقع سطح آب زیرزمینی در این استان افتی بیش از 100 متر داشته است. این در حالی است که زندگی بدون آب امکان‌پذیر نیست؛ در واقع بحران کنونی شهرهای کشور، نبود آب است.

نادی در خصوص راهکار برای توقف فرونشست زمین در شهرهای مختلف گفت: در این نقطه حق انتخاب مطرح است به‌عنوان مثال در ورودی دریاچه ارومیه 13 سد احداث شد؛ با احداث این سدها 2 هزار و 200 هکتار باغات جدید در منطقه ایجاد شد و در کنار آن دریاچه ارومیه نیز خشک شد. در این نقطه میان حفظ این باغات و دریاچه ارومیه یک انتخاب انجام شد، چرا که حفظ همزمان هر دو ممکن نبود. وی افزود: در حال حاضر در بالادست زاینده‌رود نیز در هر ثانیه 25 مترمکعب آب در هر ثانیه از سد رها می‌شود، از این میزان، 12 مترمکعب به تصفیه‌خانه می‌رسد و 13 مترمکعب آن صرف آبیاری باغاتی می‌شود که بخش عمده‌ای از آن تا 20 سال قبل وجود نداشت. در این شرایط لازم است تصمیم گرفته شود که حفظ شهر اصفهان با تمدن چند هزار ساله در اولویت است یا حفظ این باغات؟

این استاد دانشگاه تاکید کرد: در حال حاضر اصفهان از آب تهی شده و راهی جز عقبگرد وجود ندارد. در چنین شرایطی گاهی پیشنهاد اصلاح الگوی کشت می‌شود؛ این پیشنهاد می‌تواند درست یا غلط باشد. زمانی می‌توان به سمت اصلاح الگوی کشت رفت که اقتصاد اولیه برای کشاورز ایجاد شده باشد، آموزش و فرهنگ‌سازی انجام شده باشد؛ درواقع تغییر الگوی کشت با گفتاردرمانی محقق نمی‌شود. درحالی به دنبال اجرای شیوه‌های مدرن در کشاورزی هستیم که حتی در دانشگاه‌های ما نیز آموزش مناسبی در این خصوص داده نمی‌شود. در عین حال کشاورزی که با چالش‌های متعدد اقتصادی مواجه است؛ نمی‌تواند بدون کمک دولت به سمت تغییر الگوی کشت و شیوه‌های نوین آبیاری برود. در واقع دهه‌ها کم‌کاری و بی‌توجهی به آینده را نمی‌توان به سادگی حل کرد.

نادی تاکید کرد: نبود حکمرانی آب در کشور باعث شده تا سیاست‌های متناقضی از سوی سازمان‌های مختلف اخذ شود؛ به عنوان نمونه درحالی‌که اصفهان با چالش کم‌آبی مواجه است، وزارت راه‌وشهرسازی ساخت 30 هزار واحد مسکن در قالب طرح مسکن ملی را در اطراف شهر و 30 هزار واحد را در فولادشهر اجرا می‌کند. اگرچه این طرح‌ها با هدف جلوگیری از رشد قیمت مسکن انجام می‌شود، اما نتیجه آن جذب جمعیت بیشتر به شهر اصفهان و تشدید بحران آب در منطقه است. این در حالی است که هزینه صرف شده در این پروژه‌ها می‌توانست صرف اصلاح الگوی مصرف در بخش‌های مختلف شود.

چرا ریسک فرونشست در اصفهان بالاتر است؟

دکتر امیر اکبری گرکانی عضو هیات علمی پژوهشگاه نیرو در خصوص مقایسه میزان فرونشست در تهران و اصفهان و بحرانی بودن شرایط در کدام شهر گفت: نرخ فرونشست به تنهایی نشان‌دهنده ریسک نیست. در واقع باید علاوه بر نرخ فرونشست، محل وقوع آن، میزان تراکم جمعیتی در منطقه مورد نظر، تراکم تاسیساتی و.. را نیز در نظر گرفت تا مشخص شود میزان بحران در کدام منطقه جدی‌تر است. 30 سانتی‌متر فرونشست ذکر شده برای تهران مربوط به مناطق شهری نبوده، این نرخ برای دشت‌های اطراف شهر نظیر ورامین و اشتهارد است، اما در اصفهان گفته می‌شود که فرونشست به مناطق شهری رسیده و از این منظر وضعیت بحرانی است.

امیر اکبری گرکانی در خصوص راهکارهای توقف فرونشست گفت: برای مقابله با بحران فرونشست زمین باید دو راهکار پیشگیری و مقابله را مدنظر داشت. درحالی‌که اقدامات پیشگیرانه شامل کاهش مصرف آب می‌شود، در بخش مقابله باید به فکر مقاوم‌سازی سازه‌ها بود. در عین حال باید توجه کرد که فرونشست بدترین اتفاق ممکن در شرایط کنونی نیست، مرگ آبخوان‌ها بحران اصلی است که در شرایط کنونی به دلیل برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی، بسیاری از دشت‌های مرکزی کشور در این خطر قرار دارند و تحقق آن می‌تواند به بحران زیست‌محیطی بینجامد. وی تاکید کرد: مرگ آبخوان‌ها فاجعه زیست‌محیطی و تمدنی است؛ هماهنگونه که دریاچه ارومیه کشته شد؛ اگر چاره‌ای اندیشیده نشود، مرگ آبخوان‌ها نیز محتمل است. غلامرضا کاظمیان دبیر شورای عالی معماری و شهرسازی کشور در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» تاکید کرد که در پهنه‌های «فرونشستی با خطر بالا»، از توسعه بافت‌های شهری و بارگذاری‌های ساختمانی و جمعیتی جلوگیری خواهیم کرد.