فناوری نانو؛ آزمون بزرگ اقتصاد دانش بنیان

خبرگزاری تسنیم، فناوری نانو یکی از شاخص‌ترین دستاوردهای علمی عصر ماست که توانسته مرز میان علم و صنعت را دگرگون کند. این فناوری با دستکاری مواد در مقیاس اتمی و مولکولی، امکان ساخت محصولاتی را فراهم کرده که عملکردی متفاوت و کارایی چشمگیری دارند. از پزشکی و انرژی تا کشاورزی و محیط زیست، ردپای نانو را می‌توان در بسیاری از عرصه‌های زندگی امروز دید. ایران نیز طی سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری در این حوزه و اتکا به دانش بومی، به یکی از کشورهای پیشرو در علم نانو تبدیل شده است. در ادامه این گزارش، نگاهی خواهیم داشت به جایگاه جهانی ایران در فناوری نانو، دستاوردهای علمی و اقتصادی آن و مسیر پیش‌رو برای بهره‌گیری کامل از ظرفیت‌های این فناوری آینده‌ساز خواهیم داشت.

فناوری نانو و اهمیت آن

فناوری نانو را می‌توان یکی از ستون‌های اصلی انقلاب علمی و صنعتی قرن بیست‌ویکم دانست؛ فناوری‌ای که با تغییر و کنترل ویژگی‌های مواد در مقیاس اتمی و مولکولی، درهای تازه‌ای به‌سوی نوآوری و تولید محصولات پیشرفته گشوده است. در این مقیاس فوق‌العاده کوچک، مواد رفتاری متفاوت از حالت عادی خود نشان می‌دهند و همین ویژگی باعث شده نانو به ابزاری قدرتمند برای حل بسیاری از چالش‌های بشر تبدیل شود. کاربردهای این فناوری گستره‌ای وسیع را در بر می‌گیرد؛ از ساخت داروهای هوشمند و بافت‌های زیستی در پزشکی گرفته تا تولید باتری‌های پرظرفیت، فیلترهای تصفیه آب، مصالح ساختمانی مقاوم‌تر، و حتی بهبود بذرها و کودهای کشاورزی. در واقع، نانو نه‌تنها کیفیت محصولات را ارتقا می‌دهد، بلکه هزینه تولید را کاهش داده و مصرف انرژی را بهینه می‌کند. از همین رو، بسیاری از کشورهای پیشرفته، سرمایه‌گذاری عظیمی در این حوزه انجام داده‌اند تا از مزیت رقابتی و اقتصادی آن بهره‌مند شوند. در این میان، ایران نیز با برخورداری از نیروی انسانی متخصص، زیرساخت‌های علمی پویا و حمایت نهادهای پژوهشی، مسیر توسعه فناوری نانو را با جدیت دنبال کرده است. در دو دهه اخیر، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور توانسته‌اند با تولید دانش و مقالات معتبر بین‌المللی، نام ایران را در میان کشورهای پیشرو این عرصه ثبت کنند. با این حال، پرسش اساسی همچنان باقی است: آیا این پیشرفت علمی توانسته به رشد واقعی اقتصاد دانش‌بنیان کشور و ایجاد ارزش افزوده در صنعت منجر شود؟

جایگاه جهانی ایران در علم و فناوری نانو

ایران طی دو دهه گذشته با تکیه بر ظرفیت علمی و دانشگاهی خود، به یکی از قدرت‌های اصلی علم و فناوری نانو در جهان تبدیل شده است. جایگاه جهانی کشور بر اساس سه شاخص کلان «کمیت مقالات»، «کیفیت مقالات» و «تعداد اختراعات نانو» ارزیابی می‌شود. در سال 2024 میلادی، پژوهشگران ایرانی 10‌هزار و 860 مقاله علمی مرتبط با فناوری نانو در پایگاه Web of Science منتشر کردند که معادل 4.2 درصد از کل مقالات نانو جهان است. ایران با این عملکرد، در رتبه ششم جهانی قرار گرفته است. این پیشرفت در حالی رقم خورده که در سال 2000، پیش از تأسیس ستاد توسعه فناوری نانو، تنها 8 مقاله نانو از ایران منتشر شده بود و کشور در جایگاه پنجاه‌وهشتم جهان قرار داشت. به عبارتی میانگین رشد سالانه تولیدات علمی نانو ایران در 24 سال گذشته 42.7 درصد رشد داشته است. همچنین، در سال 2024، حدود 18.5 درصد از کل مقالات علمی کشور مربوط به حوزه نانو بوده است؛ در حالی که سهم جهانی این حوزه 8.9 درصد است. همچنین 32 درصد از مقالات ایرانی با همکاری سایر کشورها منتشر شده که بیشترین مشارکت مربوط به چین، آمریکا، ترکیه، عراق و هند بوده است. در زمینه اختراع نانو نیز، ایران تاکنون 364 اختراع نانو در دفاتر ثبت پتنت آمریکا و اروپا منتشر کرده و با 4615 مقاله در مجلات چارک اول و رتبه دوازدهم جهانی در شاخص h-index پنج‌ساله، جایگاه علمی قابل‌توجهی در عرصه بین‌المللی دارد.

دستاوردهای ایران در کاربرد اقتصادی نانو

پیشرفت علمی به‌تنهایی کافی نیست و باید به مرحله تجاری‌سازی و کاربرد اقتصادی برسد. ایران در این زمینه نیز گام‌های چشمگیری برداشته است. بر اساس تازه‌ترین آمار ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، تا پایان سال 1403، تعداد 1735 محصول نانو توسط 401 شرکت فعال در این حوزه تجاری شده و از واحد ارزیابی و نظارت ستاد فناوری نانو، گواهی نانومقیاس دریافت کرده‌اند. محصولات نانویی ایران در حوزه‌های متنوعی ازجمله رنگ و پوشش، دارو و تجهیزات پزشکی، تصفیه آب، انرژی، مصالح ساختمانی، نفت و پتروشیمی، کشاورزی و حمل‌ونقل به تولید رسیده‌اند. در حال حاضر بیش از 150 شرکت با حجم فروش بالای 100 میلیارد تومان در سال فعال هستند که در مجموع 93 درصد از حجم بازار نانوی ایران را در اختیار دارند.

تحلیل چند محصول نانوی ایرانی

1_نانوداروها؛ صرفه‌جویی و صادرات

در 9 سال گذشته، نانوداروهای ایرانی با فروش 21 هزار میلیارد ریال و صادرات 12 میلیون دلار، از خروج 636 میلیون دلار ارز جلوگیری کرده‌اند. همچنین، تولید داخلی این داروها موجب کاهش 590 میلیون دلاری هزینه‌های درمانی و بیمه‌ای شده است.

2_ نانوکاتالیست‌ها؛ جهش صادراتی

تولید کاتالیست‌های نانویی مانند آلومینای فعال و ریفرمینگ نفتا، وابستگی وارداتی را کاهش داده است. در سال 1403 بیش از 24 میلیون دلار نانوکاتالیست ایرانی به روسیه، ترکیه، عراق و ازبکستان صادر شد؛ به عبارتی سه برابر بیشتر از سال قبل رشد داشته است.

3_نانوحباب‌ها؛ افزایش بهره وری کشاورزی

استفاده از سامانه‌های نانوحباب در گلخانه‌ها، استخرهای پرورش ماهی و واحدهای فاضلاب، با درآمد 2500 میلیارد ریالی برای تولیدکنندگان، موجب افزایش 12 درصدی تولید صیفی‌جات، دوبرابر شدن تولید ماهی و کاهش 30 تا 40 درصدی مصرف برق شده است. ارزش این اثرات اقتصادی طی سه سال اخیر بیش از 3 میلیون دلار برآورد می‌شود.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در مجموع می‌توان گفت ایران در حوزه فناوری نانو طی دو دهه اخیر دستاوردهای چشمگیری داشته است. رشد سریع تولید علم، افزایش همکاری‌های بین‌المللی، تربیت نیروی انسانی متخصص و شکل‌گیری صدها شرکت دانش‌بنیان، نشان از ظرفیت بالای کشور در توسعه فناوری‌های پیشرفته دارد. با وجود این، مسیر بهره‌برداری اقتصادی از این پیشرفت‌ها همچنان نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و حمایت هدفمند است.

برای رسیدن به ثمرات واقعی، باید پیوند میان دانشگاه و صنعت تقویت و مسیر تجاری‌سازی کوتاه‌تر شود. تسهیل فرآیندهای صادرات، دسترسی شرکت‌های نانویی به منابع مالی و تدوین استانداردهای بین‌المللی از ضرورت‌های این مسیر است. اگر این حلقه‌ها به‌درستی شکل گیرند، فناوری نانو می‌تواند به یکی از موتورهای اصلی اقتصاد دانش‌بنیان ایران تبدیل شود؛ پیشرانی که علاوه بر رشد تولید و اشتغال، جایگاه علمی و اقتصادی کشور را در عرصه جهانی ارتقا خواهد داد و مسیر توسعه پایدار را هموار می‌سازد.

* حامد سلیمانی_ پژوهشگر اقتصادی