«قانون» ابن سینا در چین و اروپا کتاب درسی بوده است

چهره ماندگار فلسفه گفت: کتاب قانون ابن سینا در چین و اروپا برای چندین قرن کتاب درسی و بعد از اختراع چاپ به وسیله گوتنبرگ دومین کتابی که بعد از انجیل چاپ شده، قانون بوده است.

به گزارش خبرگزاری مهر، آیین بزرگداشت ابن‌سینا با مشارکت شهرداری همدان و بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی‌سینا در شامگاه چهارشنبه سوم شهریور در بام آرامگاه آن حکیم هزاره‌ها برگزار شد. در این آیین از سه کتاب تازه منتشر شده در حوزه ابن‌سینا پژوهی رونمایی شد.

مهمترین کتاب چاپ شده که در این آیین از آن نام برده شد، چاپ تصحیح انتقادی و علمی کتاب دوم القانون به عربی به دست نجفقلی حبیبی بود که مورد توجه حاضران قرار گرفت.

در این برنامه که بخاطر شرایط بهداشتی و کرونا امکان حضور نجفقلی حبیبی مصحح و غلامرضا اعوانی مقدمه‌نویس انگلیسی این کتاب وجود نداشت، پیام‌های تصویری آنان به نمایش در آمد.

غلامرضا اعوانی، چهره ماندگار حکمت و فلسفه ایران که به همراه سید حسین نصر بر کتاب اول و دوم مقدمه انگلیسی نگاشته‌است در سخنانی به اهمیت تصحیح و چاپ مواریث خطی ایران و بخصوص کتاب القانون پرداخت و گفت: اگر بخواهیم یک پزشک را که در تمام دنیا شناخته شده و معروف باشد، معرفی کنیم، بدون شک ابن‌سیناست. زیرا مثلا بقراط یا جالینوس در گذشته؛ در چین و هند و.. شناخته شده نبودند؛ ولی ابن‌سینا یک اسم کاملا معروف و شناخته‌شده بوده است. من در زمانی که در چین بودم، مشاهده کردم که در کتابهای تاریخ طب؛ دو منشأ برای طب قدیم ذکر شده بود؛ یکی طب چینی و دیگری طب اسلامی که اول از همه ابن‌سینا ذکر شده بود. علاوه بر این ابن‌سینا، یک فیلسوف بزرگ هم بوده است که بقراط و دیگران به این صفت شهرت نداشته‌اند.

عضو هیئت امنای بنیاد بوعلی‌سینا افزود: کتاب قانون ابن سینا در چین و اروپا برای چندین قرن کتاب درسی بوده‌است. بعد از اختراع چاپ به وسیله گوتنبرگ دومین کتاب که بعد از انجیل چاپ شده، قانون بوده است و بارها تجدید چاپ شده و تا قرن 17 و 18 میلادی کتاب درسی بوده است.

اعوانی با اشاره به اهمیت تصحیح علمی القانون گفت: با این همه عظمت که کتاب قانون دارد، تاکنون چاپ منقح علمی که برای آکادمی‌ها و دانشگاههای دنیا قابل قبول باشد وجود نداشته است. درست است که قبلا در مصر چاپ شده و یا چاپ سنگی آن در ایران وجود داشته؛ اما اینها مغلوط بوده و این واقعا مایه شرمساری بوده است. ما به بنیاد بوعلی‌سینا تبریک می‌گوییم که این کار بزرگ را واقعا با همت عالی به عهده گرفته است و نهایت سعی و کوشش خود را به عمل آورده و کار عظیمی انجام داده است. به نظر من یکی از کتابهای بسیار مهم در سطح جهانی که بعد از انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است، همین چاپ کتاب القانون ابن‌سیناست که بنیاد بوعلی‌سینا انجام داده است.

وی با تشکر از مصحح کتاب القانون، اضافه کرد: اولا به جناب آقای حبیبی تبریک می‌گوییم که با دقت و دلسوزی شبانه روز که بنده در جریان آن بودم، این کار را انجام داده است و تمام نسخه‌های معتبر قانون را از ترکیه و ایران و سایر کشورها به دست آورده است. تمام شرح‌های مهمی که بر این کتاب نوشته شده مرور کرده و آن را بادقت فوق‌العاده‌ای آماده کرده است. همچنین از جناب آقای آیت‌الله طه‌محمدی و جناب دارائی و تمام کارکنان بنیاد بوعلی‌سینا که زحمت شبانه روز کشیده‌اند، تشکر می‌کنم.

شاعر عرب می‌گوید:

یری الناس دهنا فی قواریر صافیا ولم یدر ما یجری علی رأس سمسم یعنی مردم روغن کنجد را خیلی صاف در شیشه می‌بینند ولی نمی‌بینند که بر سر آن بیچاره چه آمده است و چه زحماتی کشیده تا این روغن شده است.

عضو هیئت امنای بنیاد بوعلی‌سینا از پشتیبانان مالی این اثر تشکر کرد و گفت: از استاندار گذشته و فعلی و از وزارت ارشاد و اداره‌کل ارشاد همدان تشکر می‌کنم و امیدوارم نگذارند این کار بر زمین بماند. یکی از آفات همیشگی در ایران نصف و نیمه رها کردن کارهاست. بنابر این امیدوارم با همان همت قبلی و فعلی کار تصحیح قانون را تا پایان ادامه دهند. در تهران قدیم در زمینه طب سنتی کمتر از 10 کتاب و داروخانه سنتی بود اما الان پر از داروخانه‌هاب طب سنتی است و در سایر کشورهای دنیا نیز چنین است. در چین طب سنتی خیلی بیشتر از طب مدرن مورد توجه است. بنابر این با عنایت به توجهی که امروزه به طب سنتی و داروهای گیاهی می‌شود امیدواریم این کار با همت هر چه عالی‌تر انجام شود.

پیام دیگر به این آیین، از سوی نجفقلی حبیبی، مصحح کتاب القانون بود. حبیبی در آغاز این پیام با تمجید از پیشینه تاریخی همدان و پیوند آن با ابن‌سینا گفت: این روز بزرگ به نام ابن‌سینا و شهر همدان بر همه همدانیان بزرگ مبارک باشد. این مجلس از آنجا اهمیت دارد که در شهر همدان به عنوان مرکز ثقل تمدن ایران باستان تشکیل می‌شود. از طرفی با حضور ابن‌سینا دوباره عظمتی دیگر یافته است. پس همدان برای ما یک شهر به یادگار ماندنی، مهم و ارزشمند تلقی می‌شود که انسان‌های شریف و بزرگوار در آن تلاس کردند و زحمت کشیدند و هنوز هم این کار را انجام می‌دهند.

مصحح کتاب القانون افزود: من با همت والای بنیاد بوعلی‌سینای همدان موفق شدم کتاب دوم القانون را به محضر کسانی که طب ایرانی و ابن‌سینا علاقه‌مندند، تقدیم کنم. قانون ابن‌سینا در پنج جلد تهیه شده است. در روزگار ابن‌سینا، تقسیم کتاب با جلد به گونه‌ای که ما امروز جلد اول و دوم می‌گوییم، نبوده و بجای آن کتاب اول و دوم و... می‌گفته‌اند.

عضو شورای علمی بنیاد بوعلی‌سینا در مور محتوای کتاب دوم القانون که تصحیح کرده است، گفت: به توفیق الهی موفق شدم کتاب دوم قانون را هم بر اساس نسخ خطی معتبر، تصحیح و تقدیم اهل فضل کنم که امیدوارم مورد توجه قرار گیرد. کتاب دوم مخصوص داروهاست. داروها در اندیشه علمای قدیم و از جمله ابن‌سینای بزرگ در سه گروه عمده تقسیم می‌شدند. یکی گروه داروهایگیاهای بوده که بیشترین بخش را تشکیل می‌داده است. دوم داروهای حیوانی و سوم داروهای معدنی بوده است. ابن‌سینا در این کتاب به ترتیب الفبایی در مورد گیاهان توضیح داده است، و آنها را از نظر حیوانی و گیاهی و معدنی تفکیک نکرده است.

حبیبی در پاسخ به برخی منتقدان ابن‌سینا در مورد ذکر منبع کتاب قانون نیز گفت: مسئله مهمی که وجود دارد از بعضی‌ها که مدعی فضیلتی هم هستند، شنیده‌ام که از ابن‌سینا انتقاد می‌کنند که او هیچ وقت به بیابانها نرفته که بگردد و خودش این داروها را بچیند، بنابر این، این‌ها را از دیگران گرفته و کارش ارزشمند نیست. بزرگوارانی که این حرف‌ها را می‌زنند، باید دقت کنند که: اولا خود ابن‌سینا با تصریح به این مطلب در باب دوم کتاب دوم با این عبارت که " ولا تظنن"؛ یعنی با نون تأکید ثقیله در اصطلاح عربی می‌گوید که شما قطعا گمان نکنید که من این مطالب را از خودم نوشتم. نه؛ من اصلا در کار جمع‌آوری گیاهان در بیابان نبوده‌ام؛ بلکه این‌ها را از دانشمندان دیگر گرفته‌ام. پس خود او تصریح می‌کند که این مطالب را از دیگران گرفته است.

وی سپس با طرح این پرسش که اگر این گونه است، پس ارزش کار ابن‌سینا چه می‌شود؛ در پاسخ گفت: ارزش کار ابن‌سینا این است که داروهای گیاهای که در کتاب‌ها و منابع دیگر بوده است، یادداشت کرده و در باب اینها تحقیق کرده است. او ضمن اینکه نظر گذشتگان را بیان می‌کند با صراحت بیان می‌کند که "أنا أقول"؛ یعنی تا الان حرف دیگران بود و الان "من می‌گویم"؛ و نظر خودش را بیان می‌کند. و این کاری است در باب کشف و اطلاعات جدیدی است که بدست آورده است و دیگران ندانسته‌اند، بیان کنند. بنابر این برای هر گیاهی 16 عنوان تنظیم می‌کند و در 16 بند توضیح می‌دهد. بعضی از گیاهان همه آن خواص 16 گانه را دارند. مثلا چیستی و ماهیتشان چیست یا برای تب یا چشم به چه درد می‌خورند. برای فلان بیماری مسری به چه درد می‌خورند یا برای گزندگی حشرات چه فایده‌ای دارند. برای هر دارویی 16 مورد را بررسی می‌کند. البته بعضی از این داروها هر 16 مورد را دارند و بنابر این ابن‌سینا در موردشان توضیح می‌دهد. بعضی گیاهان هم کمتر از 16 مورد توضیح دارد که ممکن است 5 تا 8 یا بیشتر باشد.

عضو شورای علمی بنیاد بوعلی‌سینا در مورد ابتکار به کار رفته در کتابت القانون دوم نیز گفت: یکی از ابتکارات ابن‌سینا در کتابت این قسمت از قانون، این است که خواص داروها را رنگی نوشته است. خودش هم این را می‌گوید که من اینها را رنگی نوشتم که خواننده راحت بتواند، خواص را پیدا کند. متأسفانه کسانی که بعد از ابن‌سینا قانون را نسخه‌برداری کرده‌اند، به این نکته‌ای که او در نظر داشته توجه نکرده و آنها را رنگی ننوشته‌اند و در نسخه‌های خطی پیدا شده این نکته رعایت نشده و تنها در برخی از نسخ فقط حد اکثر اسم داروها را به رنگ قرمز نوشته‌اند.

وی در مورد برخی ابتکارات دیگر ابن‌سینا در کتاب دوم القانون، گفت: تحقیقات و نظریات جدیدی که درباره فوائد و خواص گیاهان ذکر می‌کند، مختص خود ابن‌سیناست و هنوز کسی بعد از او نتوانسته نظمی که در این کتاب در باره خواص داروها داده است، نتوانسته به هم بریزد یا بهترش کند. بلکه خیلی‌هاشان جرئت نکرده‌اند که از ابن‌سینا تقلید کننز؛ چون که تقلیدش هم کار مشکلی بوده است. دکتر حبیبی در پایان درباره ادامه طرح تصحیح کتاب القانون گفت: چند ماهی است تصحیح کتاب سوم را شروع کرده‌ام. این کتاب درباره بیماری‌هاست. یعنی تشریح بدن در کتاب اول انجام شده است. منتها در این کتاب در حین این که بیماری‌ها را تشریح می‌کند، دوباره هر عضو را هم تشریح می‌کند و هم بیماری‌هایش را و نیز راههای مداوا را بیان می‌کند. بنابر این کتاب سوم مهمترین بخش کتاب قانون است، که امیدوارم خداوند متعال عمر و برکت بدهد به وقت من، تا بتوانم این کار را به خوبی به ثمر برسانم.

در ادامه این مراسم مدیر روابط عمومی و انتشارات بنیاد بوعلی‌سینا در مورد کتابهای رونمایی شده گفت: کتاب‌های منتشر شده هر کدام در نوع خود زمینه‌ساز پژوهش‌های جدید درباره طب و فلسفه سینوی خواهند شد. چه این‌که تصحیح علمی - انتقادی متن عربی کتاب دوم القانون متنی قابل اطمینان و علمی در اختیار محققان و ابن‌سیناپژوهان داخلی و خارجی در زمینه طب ابن‌سینا قرار می‌دهد و به عنوان کتابی مرجع برای ترجمه به زبان‌های مختلف دنیا مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

توکل دارائی با اشاره به زمان و هزینه‌بر بودن تصحیح نسخ خطی گفت: کار تصحیح کتب و رساله‌های خطی، تبحر و دانشی فراخور متن علمی مورد نظر می‌طلبد و از سویی تهیه کردن نسخه‌های کهن از یک کتاب که در کتابخانه‌های معتبر سراسر دنیا پراکنده‌اند، نیاز به تفحص علمی و هزینه‌های مرتبط دارد، که گاهی برای دریافت نسخ خطی نیاز به سفرهای خارجی و بازدید از کتابخانه‌های مذکور است. مدیر انتشارات بنیاد بوعلی‌سینا اضافه کرد: زحماتی که دکتر نجفقلی حبیبی برای تصحیح انتقادی القانون ابن‌سینا متحمل شده‌اند، با توجه به چندین دهه تجارب ایشان در تصحیح متون، کاری ماندگار و اثرگذار در زمینه طب سینوی است و مراکز ابن‌سیناپژوهی چند کشور درصدد استفاده از آن برای ترجمه‌های جدید به زبان‌های مختلف هستند.

وی در مورد کتاب دوم القانون گفت: کتاب دوم القانون در دو مقاله تنظیم شده است. در مقاله اول که برای بحث در ادویه مفرده حکم مقدمه را دارد در شش فصل مباحث مهم درباره داروها به صورت سازمان‌یافته مطرح شده است.

دارائی در مورد استفاده بوعلی از منابع پزشکی پیش از خود، گفت: شیخ در این کتاب تصریح می‌کند که برای نوشتن ادویه مفرده، از منابع و رساله‌های پیش از خود بهره برده است. وی منابع موجود از دیسقوریدس و جالینوس و حکیم رازی را انتخاب و در عنوان شانزده‌گانه جای داده است.

مدیر انتشارات بوعلی‌سینا درباره چاپ کتاب حساب نیز توضیح داد: استاد سید عبداله انوار کل دایر‌المعارف شفا را که شامل 22 کتاب است به فارسی ترجمه و شرح کرده است. این بنیاد تصمیم دارد که قسمت ریاضیات آن را که شامل موسیقی، حساب، هندسه و نجوم است چاپ کند. قبل از این ترجمه کتاب موسیقی انتشارات بنیاد بوعلی‌سینا چاپ شده است که در مورد استقبال اساتید این فن و دانشجویان قرار گرفته است. چاپ و ترجمه حساب شفا برای آگاهی نسل جوان از پژوهش‌های سینوی به زبان فارسی در علم حساب است. با توجه به اینکه پیش از این منبع اصلی برای شناخت حساب شفا به زبان عربی بوده است و دانشجویان و دانشگاهیان حوزه ریاضی نیاز داشتند به زبان فارسی با این میراث علمی آشنا شوند، امیدواریم این کوشش استاد سید عبداله انوار که خود جزو دانشمندان ریاضی است، در شناسایی میراث سینوی مؤثر واقع شود.

دارائی درباره کتاب دیگری که از سوی این انتشارات با همکاری نشر ترجمان چاپ شده است،‌گفت: کتابی به نام ابن‌سینا؛ مجموعه مقالات تفسیری و انتقادی با حمایت و راهنمایی معاونت وزارت ارشاد، و به طور مشترک با نشر ترجمان چاپ شده که ترجمه از انگلیسی به فارسی 14 مقاله علمی از ابن‌سیناپژوهان مطرح دنیاست.

وی در مورد نویسندگان مقالات این کتاب نیز افزود: در این کتاب مقالاتی از دیمیتری گوتاس، استیفن من، رابرت ویزنووسکی، دگ نیکولاس هسه، آموس برتولاچی و جان مک گینس به سرپرستی دکتر احمد عسگری عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی به فارسی ترجمه شده است.

در پایان این آیین پزشکان نمونه شهر همدان که در عمل به سوگند پزشکی و کمک به معالجه بیماران تلاش ارزنده انجام داده‌اند، از سوی شهرداری همدان تجلیل شدند.