ماجرای تخریب بافت تاریخی در 50 متری مسجد شیخ لطف الله اصفهان چیست؟

به گزارش مشرق، سابقه زندگی شهرنشینی در اصفهان به گذشته‌های دور در تاریخ ایران برمی‌گردد، اگرچه از نظر تاریخی سابقه این شهر کمتر از 2 هزار سال ذکر شده است و قدیمی‌ترین اثری که از آن نام برده، کتابی با قدمت حدود 1000 سال است اما براساس تحقیقات جدید و به استناد دلایل باستان‌شناسی و جغرافیایی، رقم 4 هزار سال برای قدمت مدنیت آن در آثار علمی مشاهده شده است.

به نظر می‌رسد یادگارهای قدمت این شهر تاریخی و بااهمیت، میان انبوه مشکلات اقلیمی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی رو به فراموشی می‌رود و وجب به وجبش، میان نهادهای مختلف دست به دست می‌شود تا تن بی‌جانش همچنان زنده بماند و هر روز از میان دوستداران اصفهان، پویشی سبز می‌شود به امید آنکه اصفهان بهار شود و بهار بماند.

در میان پویش‌های مختلف برای نجات تک تک عنصرهای اصفهان، فیلمی از گذر آقانجفی مرا به خود جذب می‌کند، محمدمهدی کلانتری، میان خانه‌های تخریب شده صفوی پشت مسجد شیخ لطف‌الله قدم می‌زند و طاق‌های فروریخته و شومینه‌های قدیمی رهاشده را نشان می‌دهد، فیلم را جلو می‌زنم، کلانتری با پیرمردی حرف می‌زند که انگار ناراحت است، ناراحت از اینکه مغازه‌اش را با تهدید گرفته‌اند، حالا هم سندی به نامش نیست.

برای پیگیری این موضوع با محمدمهدی کلانتری، پژوهشگر مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم و صنعت ایران به گفت‌وگو نشستیم، وی ماجرای گذر آقانجفی را این چنین شروع کرد: سابقه گذر آقانجفی به دهه 70 برمی‌گردد، آن زمان قرار بود کوچه مسجد آقاعلی بابا تعریض و به کوچه بیت‌الحسین وصل شود.

اما کلانتری می‌گوید نقشه و مسیری مصوب نمی‌شود و تخریب‌ها و تملک‌ها از سال 89 برای احداث گذر بدون هیچ طرح مصوبی آغاز می‌شود.

تخریب پنهانی بافت تاریخی

دبیر پویش‌های اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران اینگونه ادامه می‌دهد: ماشین‌های تخریب از داخل خیابان حافظ نمی‌آمدند و مشخص نبود که چنین تخریبی دارد اتفاق می‌افتد، سال 92 به واسطه آنکه روی بافت اصفهان مطالعه می‌کردم، از طریق عکس‌های هوایی گوگل متوجه شدم در شرق مسیری در حال تخریب است.

کلانتری از سِمَت 10 روزه آقای طالبیان به عنوان معاون میراث فرهنگی کشور می‌گوید که همان اول کار رفته است پیشش و عکس‌های هوایی را نشانش داده، آقای طالبیان قول پیگیری داده و وقتی ابتدای سال 93، سری به اصفهان زده، درمورد گذر نیز صحبتی کرده است.

دبیر پویش‌های اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی معماری، مرمت و شهرسازی ایران ادامه می‌دهد: آن زمان شهرداری طی صحبت‌های شفاهی گفت این گذر را متوقف می‌کند، اما سال 94 کمیسیون ماده 5 برای این گذر، مصوب و اعلام می‌شود با عرض 16 متر خیابانی ال شکل از حدفاصل حافظ تا خیابان نشاط ایجاد شود، تا قبل از سال 94 چون مصوبه‌ای نبوده، همه تملک‌ها و تخریب‌ها، غیرقانونی بوده است ولی 94 مصوبه استانی می‌گیرد و تملک‌ها در مسیر قانونی می‌افتد هرچند که این مصوبه خودش غیرقانونی است چون به همه نهادها از طرف شورای عالی، مصوب و ابلاغ شده که در محدوده تاریخی 168 شهر هرگونه ایجاد و تعریض معبر با این مصوبه مغایرت دارد، مگر آنکه شورای عالی معماری و شهرسازی تصمیم بگیرد، برای همین معاون میراث فرهنگی اصفهان وقت می‌نویسد با نظر اقای طالبیان در شورای عالی معماری و شهرسازی مطرح شود اما این مصوبه تا سال 97 به شورای عالی فرستاده نمی‌شود.

وی به این موضوع نیز اشاره می‌کند که در آذر 97 سایت نوسازی‌بهسازی شهرداری اصفهان اعلام کرده گذر آقانجفی تا انتهای سال به بهره‌برداری می‌رسد و 70 درصد املاک در مسیر گذر آزادسازی شده است.

پویش‌هایی که جان بافت تاریخی را نجات داد

پژوهشگر مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم و صنعت ایران می‌گوید: من تهران بودم شخصا آمدم اصفهان و از محدوده تخریب‌های جدید عکس‌برداری کردم و نامه‌ای به وزیر راه و شهرسازی و وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و معاونین ایشان نوشتم، همچنین پویشی برای گذر آقانجفی در فضای مجازی ایجاد کردم و نزدیک 400 امضا جمع شد، در عرض 5 روز، دکتر ایزدی به عنوان دبیر شورای عالی معماری و شهرسازی و معاون وزارت راه و شهرسازی دستور توقف را به عنوان مغایرت با همان مصوبات صادر کرد.

وی می‌گوید: تا همین الان هم ساخت گذر با همان دستورات متوقف است و بعد از دو سال کار مداوم، شورای عالی معماری و شهرسازی تصویب کرد به هیچ عنوان این گذر، اجرا نشود، تخریب پلاک‌های باقی مانده در گذر را ممنوع کرد و دستور داد فضاهایی در جهت بافت ساخته شود.

کلانتری مدام به اصرارهای شهرداری اشاره می‌کند و در خلال صحبت‌هایش اشاره‌ای به این قضیه دارد که پاساژ متعلق به قدرتمندان این شهر است که آنجا سهامدارند و حتی برخی سهامداران در تخریب سایر بافت‌های تاریخی اصفهان نیز دخیل بوده‌اند.

این پژوهشگر در ادامه صحبت‌هایش از هفت گروه هفت نفره می‌گوید که طرح‌هایشان را درخصوص تخریب‌های این گذر دادند و توضیح می‌دهد: به همراه همکارانم منتظر، اسفنجاری، قاسمی، یلدا، قانعی و اخوان پیشنهادی طرح مرمت شهری را دادیم، در این طرح این بافت را مثل فرشی در نظر گرفتیم که تار و پودش آسیب دیده و نیاز به رفو دارد.

طرح برتر مرمت شهری که اجرا نشد

کلانتری و گروهش طرحی را ارائه کردند که در آن بنا بود طبق عکس‌های هوایی سال 1335 و در نظر فضاهای پر و خالی، بناهایی را در مسیر تخریب‌شده، به وجود بیاوردند یا از روی باقی مانده تخریب، بازسازی کنند و مرمت شهری کنند، طبق گفته‌اش این طرح در جلسات راه و شهرسازی، به عنوان طرح برتر پذیرفته شد ولی شهرداری از این طرح استقبال نکرد.

پژوهشگر مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم و صنعت ایران علت این مرمت شهری را اینگونه بیان می‌کند: اگر این فضا خالی بماند و صرفا پیاده‌راه شود و بدنه‌سازی و کف‌سازی شود، تخریب باقی می‌ماند و در آینده ممکن است در مدیریت‌های بعدی مجددا این 12 پلاکی که در مسیر هست، تملک و تخریب بشود، چون بخش اول این مسیر آزاد است ولی وقتی این بناها را در این مسیر بسازیم، رد تخریب را به نوعی می‌پوشانیم و در آینده هم کسی نمی‌تواند این خیابان را تاسیس کند.

وی نفس عمیقی می‌کشد و در ادامه خاطرنشان می‌کند: شهرداری اصفهان از این طرح استقبال نکرد و روی طرح خودش مبنی بر بازگشایی بدنه حافظ و ورود ماشین به داخل بافت اصرار داشت به همین دلیل طرح ما عملا کنار گذاشته شد و چون شهرداری نمی‌توانست گذر را بسازد، شروع کرد به بدنه‌سازی و کف‌سازی تا مسیر همان شکل باقی بماند ولی با گذشت دو سال و نیم از مصوبه، تازه شهرداری شروع به بدنه‌سازی و کف‌سازی کرده که تخریب‌هایی نیز داشته است.

تخریب خانه صفوی به بهانه رفع خطر

کلانتری به یک بنای صفوی اشاره می‌کند، می‌گوید سال پیش از بنا بازدید کردم، بخش‌هایی از بنا باقی مانده بود و فقط حیاطش تخریب شده بود، در همین پروژه بدنه‌سازی و کف‌سازی بخش‌های باقی مانده را هم تخریب کرده‌اند که دیگر نمی‌شود این بنا را بازسازی کرد.

این پژوهشگر به بنای دیگر مجاور پاساژ تازه تاسیس، اشاره می‌کند که ابتدای گذر است و می‌گوید: دیوار این بنا کج شده بود که با بولدوزر تخریب و بخشی از سازه را نیز خراب کردند، طاق دو تا از سازه‌ها کامل پایین آمده در حالی که این خانه تا سال گذشته سالم بود وطاق‌ها پایین نیامده بود، اصلا از آنجا مردمی رد نمی‌شوند، در اجرای کار نواقصی است و کسانی دارند این کار را می‌کنند که تخصص مرمت ندارند، گاهی لازم است یک باستان شناس بیاید که اگر به سازه جدیدی رسیدند، آن را حفظ کنند ولی این‌ها بدون تخصص دارند کار نمایشی انجام می‌دهند.

ورود ماشین به گذر ممنوع

کلانتری از گفت و گوی گذشته‌اش با ایزدی، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان نیز می‌گوید: هفته پیش با آقای ایزدی، گفت و گوی کوتاهی داشتم و گفتم شهرداری همچنان اصرار دارد بدنه حافظ را تخریب کند و موضع میراث فرهنگی چیست؟ آقای ایزدی با قاطعیت گفت:«موضع ما موضع شورای عالی معماری و شهرسازی و همان مصوبه است که نباید بدنه حافظ تخریب شود.»

درخصوص گذر آقا نجفی، محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان اظهار کرد: جداره‌سازی گذر، 80 درصد پیشرفت فیزیکی داشته و جداره‌ها براساس شواهد تاریخی بازسازی شد یعنی نشانه‌های تاریخی که به جداره‌ها بود، حفظ، پایدار و مرمت شده و مقاوم‌سازی انجام شده است همچنین پی‌بندی‌های دیوارهای گذر انجام شده تا پایداری سازه‌ای لحاظ شود.

وی با اشاره به طرح سازمان بیان کرد: نگاه سازمان احیا هویت تاریخی گذر بود و خانه‌هایی که در گذر بود و حیاط‌هایشان، دقیقا احیا می‌شود و الان طاقچه‌ها و حوض‌هایی که وجود داشت در حال احداث است و در گذر به مجموعه پاتوق‌های شهری تبدیل می‌شوند، چون گذر ماهیت پیاده‌راه پیدا می‌کند و عناصر شهری که در خدمت گردشگر پیاده است، در این گذر تقویت شده است.

عناصر شهری در گذر آقانجفی

ایزدخواستی با بیان اینکه زیرسازی و کف‌سازی قسمت‌هایی از گذر، رو به اتمام است ولی برخی قسمت‌ها هنوز ناقص است توضیح داد: یک سری عناصر شهری که عناصر معمارانه است براساس شواهد تاریخی گذر، با رویکرد بازآفرینی اجرا می‌شود و فنداسیون آن‌ها اجرا شده و ظرف یک ماه آینده کارهای سازه‌اش به اتمام می‌رسد تا به نازک‌کاری برسد.

مدیرعامل سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان با بیان اینکه در سازمان نوسازی بهسازی به عنوان اینکه یک مجموعه مطالعاتی و طراحی شهری خوب است خاطرنشان کرد: کارشناسان سازمان، معتمد میراث هستند و دوستان میراث روی طرح‌های سازمان نظر می‌دهند و به طور همزمان کار پیش می‌رود، جداره‌هایی که سمت گذر بود روز اول نمونه‌برداری و شاهدبرداری شد و اکنون در حال تقویت، مقاوم‌سازی و مرمت است؛ خانه‌های این گذر بیشتر بنای قاجاری و پهلوی است و در زمان صفویه بیشتر در این منطقه، باغ بوده است.

باران دیوار را خراب کرد

با توجه به صحبت‌های کلانتری، پژوهشگر دکتری مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم و صنعت ایران درخصوص تخریب دیوار خانه یکی از خانه‌های تاریخی گذر که مردم شاهدش بودند، این موضوع را با مدیرعامل سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان در میان گذاشتیم، وی پاسخ داد: دیواری برای رفع خطر تخریب نشده است، دیوار یکی از خانه‌های جنب گذر به دلیل بارندگی شدید 48 ساعته زمستان فروریخت و در آن قسمت هنوز کار سازمان شروع نشده بود، مالک خانه را رها کرده و خانه نیمه‌مخروبه بود، انقدر وضعیت دیوار خراب بود که مالک یک سری تیر فلزی به صورت حائل زده بود که پایداری هم نداشت.

ایزدخواستی ادامه داد: اتفاقا جز برنامه سازمان بود تا با مالک مذاکره کند که تیرها برداشته شود، سازمان برایش پی‌بندی و پایدار کند، اما باران همه را غافلگیر کرد.

در ادامه گفت و گو نقل قولی از آقای کلانتری، پژوهشگر دکتری مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم و صنعت ایران که از ساکنین محل شنیده بود بین شهرداری و مردم محل بر سر تخریب دیوار، دعوا شده و کار به دادگاه کشیده را گفتم و مدیرعامل سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان در جواب گفت: روز قبل و همان روز که دیوار فروریخت آن جا بودم، این دیوار وقتی در اثر باران فروریخت، در آنجا جبهه کار نمی‌کردیم، فقط پروژه دست سازمان نوسازی بهسازی است و حتی شهرداری منطقه در آن گذر کار نمی‌کند، مالک از این فرصت استفاده کرد تا بتواند این موضوع را گردن شهرداری منطقه بیندازد

و بتواند پولی از شهرداری منطقه بگیرد ولی شواهد واضح بود که شهرداری دخالتی نداشته است.

اتمام جداره‌سازی گذر آقانجفی تا اول تابستان

وی در ادامه تصریح کرد: اگر شهرداری اقدامی می‌خواست بکند اول باید تیرهای فلزی را برمی‌داشت درصورتی که تیرها سر جای خودشان بودند، اینطور نیست که برای رفع خطر دیواری خراب شود و دیوار نویی ساخته شود، شیوه مواجه با دیوارهای در معرض خطر تاریخی این است که از کف پی‌بندی می‌شود، پی آن‌ها بسته می‌شود که بار منتقل به پی مقاوم شود اگر نیاز به پایداری سازه‌ای داشت، مقاوم‌سازی می‌شود.

ایزدخواستی در پایان درخصوص زمان پایان جداره‌سازی و کف‌سازی گذر آقانجفی بیان کرد: تا اوابل تابستان پروژه تمام خواهد شد با اینکه کار کردن در آن پهنه، شرایط خاصی دارد و نمی‌شود داخل بافت تاریخی، ماشین سنگین آورد.

همچنین سیدمهدی موسوی موحد، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان در این خصوص اظهار کرد: طرح گذر آقانجفی بعد از آنکه توسط سازمان نوسازی بهسازی شهرداری آماده شد، به تایید میراث فرهنگی رسید و در حال اجراست و حوزه فرهنگی تاریخی شهر اصفهان مسؤولیت نظارت انجام بر پروژه را دارند.

وی درخصوص تخریب دیواری از یک خانه تاریخی، اظهار بی‌اطلاعی کرد و گفت: باید با تیم نظارتی صحبت کنم و نظرم را بگویم اگر دیواری خطری داشته باشد، ممکن است رفع خطر کنند ولی تا جایی که می‌شود برنامه ما حفاظت است و اگر امکانش نباشد با روش دیگری تحت نظارت میراث فرهنگی، بازسازی مجدد صورت می‌گیرد.

موسوی موحد درخصوص ساخت المان‌هایی در این گذر نیز بیان کرد: اگرچه نمی‌توانیم بافت تاریخی محدوده شرق میدان را دوباره احیا کنیم ولی با یک سری المان‌های معماری که در بدنه کار می‌شود مشخص کنیم اینجا چه عناصر تاریخی بوده و در گذر زمان خراب شده و با این کار یادش را زنده نگه می‌داریم.

امید است بافت تاریخی اصفهان و بناهای ارزشمندش از دست قدرت نجات پیدا کند و تلاش‌های گروه‌های مردم‌نهاد و پژوهشگران برای نجات جان اصفهان و این گنجینه ارزشمند هرچه زودتر به بار نشیند.