مالچ‌پاشی بوسه مرگ به کرخه
در چند روز اخیر، فعالان محیط‌زیستی خوزستانی کارزار «نه به مالچ‌پاشی» به راه انداختند و در فضای مجازی تا جایی که در توان‌شان بود از مضررات این اقدام سخن گفتند. پروژه مالچ‌پاشی از دهه 40 و برای تثبیت شنزار‌ها استفاده شد. مالچ آخرین فرآورده نفتی است. در چند دهه گذشته از مالچ برای تثبیت شنزار‌های خوزستان و سپس کاشت گونه‌هایی مانند کهور استفاده می‌شد. در پروژه مالچ‌پاشی سال 1402 به وسعت...
طرفداران مالچ‌پاشی بر این باورند مالچ باعث تثبیت شنزار‌ها می‌شود، اما فعالان محیط‌زیستی معتقدند شنزار‌های غرب کرخه نه‌تن‌ها نیازی به مالچ‌پاشی ندارند، بلکه مالچ باعث از بین رفتن اکوسیستم طبیعی موجود در آن منطقه خواهد شد. پروژه مالچ‌پاشی در خوزستان از سوی منابع طبیعی این استان درحال اجراست.
به گزارش فرهیختگان، وحید جعفریان، مدیرکل امور بیابان و مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در این باره گفت: «امسال آخرین سال استفاده از مالچ نفتی در خوزستان برای تثبیت کانون‌های بحرانی خسارت‌زاست. این استان ظرفیت‌های قابل توجهی برای اجرای پروژه‌های بادشکن دارد، بنابراین با تمهیدات اندیشیده شده با اتمام کارمان در این کریدور از سال آینده فقط از روش بادشکن استفاده می‌کنیم.
در گذشته مالچ نفتی بر پایه مازوت تهیه می‌شد. مازوت ترکیبات آروماتیک، فرار و مواد واکسی و چرب دارد و محصول ارائه شده از سوی پالایشگاه‌های دولتی مورد نقد جدی سازمان منابع طبیعی بود. درحال‌حاضر پروژه مالچ‌پاشی به‌طور کلی از پایه مازوت تغییر پیدا کرده و براساس «وکیوم باتوم» که از ماده اولیه قیر است، تهیه می‌شود.»
مدیرکل امور بیابان و مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور همچنین تاکید کرد: «از نظر فنی این موضوع بسیار قابل اهمیت است؛ چراکه وکیوم باتوم ماده‌ای است که در دمای بالا در شرایط خلا در برج تقطیر در پالایشگاه‌ها ایجاد می‌شود و ماده‌های فرار و مضر که ممکن است در طبیعت اثراتی سوئی داشته باشد را حذف کرده است و در سطوح قابل توجهی در صنعت، کشاورزی، راه‌سازی، زندگی شهری و روستایی استفاده می‌شود و به‌لحاظ اینکه مواد مبتنی‌بر پایه وکیوم باتوم و قیر از دیرباز در توسعه منابع زیست انسانی کاربرد داشتند، تحقیقات بسیار گسترده‌ای درباره اثر آن‌ها بر سلامت انسان و محیط‌زیست از حدود 100 سال گذشته تاکنون انجام شده است، بنابراین وکیوم باتوم و قیر قابل مقایسه با سایر مواد نیست.
توقف مالچ‌پاشی بر پایه مازوت و اصلاح ترکیب مالچ نفتی مبتنی‌بر ملاحظات زیست‌محیطی موضوعی است که نباید از آن غفلت کرد، چون مردم فقط یک ماده سیاه‌رنگ را می‌بینند و دغدغه‌هایی دارند که طبیعی است، اما واقعا انقلابی در زمینه ارتقای کیفیت مالچ نفتی چه از نظر اثربخشی در ارتباط با احیای پوشش گیاهی چه از نظر تقلیل خسارت‌های احتمالی به محیط‌زیست صورت گرفته است.»
دنیا از تثبیت شنزار‌ها از طریق مالچ‌پاشی عبور کرده است
محمد درویش درباره مالچ‌پاشی گفت: «در سال 84 مطالعاتی را همراه با یکی از همکارانم در موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع انجام دادم. در‌واقع تمام تجربه‌های مالچ‌پاشی در دنیا را گردآوری کردیم و به این نتیجه رسیدیم مضررات مالچ‌پاشی بیشتر از منافع آن است و موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع به‌صورت آشکار و مشخص توصیه کرد ما استفاده از خاک‌پوش‌های نفتی برای تثبیت ناهمواری‌های ماسه‌ای را باید کنار بگذاریم. یک مطالعه دیگر توسط همکارانم در کاشان هم صورت گرفت. او نیز به همین نتیجه رسید.
اکنون هم حمیدرضا عباسی در بخش تحقیقات بیابان موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع باز هم تحقیقات مشابهی انجام داده و به همین نتیجه رسیده است. اصولا ما در مناطقی که میانگین ریزش‌های آسمانی بالای 70 میلیمتر بوده، کافی است اجازه ورود دام به منطقه را ندهیم تا پوشش‌های طبیعی منطقه بتوانند سطح ناهمواری‌های ماسه‌ای را بگیرند و تثبیت کنند.»
این فعال محیط‌زیست ادامه داد: «بنابراین نیازی به مالچ نفتی وجود ندارد. در مناطقی که زیر 70 میلیمتر بارندگی دارند و در کنار مناطق مسکونی یا تاسیسات راهبردی هستند، در آن مناطق باید از تکنیک‌های خاک‌پوش استفاده کنیم که باز هم خاک‌پوش‌های بیولوژیک به مراتب خردمندانه تر، بهتر و اقتصادی‌تر است. دنیا نیز خاک‌پوش‌های نفتی را کنار گذاشته است و استفاده نمی‌کند؛ چراکه خاک‌پوش‌های نفتی سطح خاک را تیره می‌کنند و اشعه خورشید را افزایش می‌دهند. وقتی پاشیده می‌شود، میزان نفوذ عمودی آب در خاک را کاهش می‌دهد و تبخیر افزایش پیدا می‌کند. منجر به آلایندگی سطح خاک و گیاهان می‌شود و موجوداتی که از این‌ها تغذیه می‌کنند را آزار می‌دهند و باعث مرگ موجودات می‌شوند. درنهایت افت کیفیت آب و خاک منطقه را شاهد می‌شویم.»
شناسایی 900 هکتار از شنزار‌های غرب کرخه برای مالچ‌پاشی
از جمله انتقاد‌های جدی فعالان محیط‌زیست به مالچ‌پاشی، آسیب مالچ به اکوسیستم طبیعی منطقه است. احمد زالی، فعال محیط‌زیست خوزستانی گفت: «مالچ ماده‌ای قیر مانند است و در فرآورده‌های نفتی، مرحله آخر است و، چون استفاده‌ای ندارد، به‌صورت رایگان در اختیار سازمان منابع طبیعی قرار می‌گیرد که این کار را انجام دهد. منابع طبیعی این عملیات را تقریبا از دهه 40 برای تثبیت شن‌های روان انجام می‌داد. جایی که شن‌ها حرکت می‌کنند، دمای مالچ بالا می‌رود، مالچ پاشیده می‌شود و در آخر به دانه‌های شن می‌چسبد. پس از گذشت مدتی از مالچ‌پاشی، کهور پاکستانی یا آمریکایی کاشته می‌شود. این گونه غیربومی است.
به اعتقاد منابع طبیعی، آن‌ها جنگل دست کاشت درست می‌کنند. چند نقطه‌ای نیز همین عملیات اجرا شده و این فرآیند طی چند دهه تکرار شده است. با تمام توان هم سعی دارند بگویند انجام این عملیات درست بوده و آثار خوبی به‌جای گذاشته است. همچنین به تثبیت شن‌ها، روستا‌ها و دام‌ها و حیات وحش هم کمک کرده و این دیدگاه سازمان منابع طبیعی است.» زالی ادامه داد: «اکنون مدنظرشان است که قسمت‌هایی از غرب کرخه حدود 900 هکتار مالچ‌پاشی شود. غرب کرخه در حوزه شهرستان کرخه و حمیدیه است. یک قسمتی است به نام خسرج. یکی از شرایط جوی بیابان‌ها کم‌بارشی است، اما از نظر ما فعالان محیط‌زیستی، بیابان‌ها و اکوسیستم‌های نیمه‌بیابانی خوزستان برخلاف سایر مکان‌های مشابه دیگر این مناطق کمبود بارش ندارند. این منطقه اصولا شن روان نیست و خیلی جاهایش هم پوشش گیاهی دارد. ممکن است قسمت‌هایی از آن پوشش گیاهی اندکی داشته باشد، اما اصلا حرکت نمی‌کند. تعدادی از شخصیت‌های علمی مطرح مانند حمیدرضا عباسی اشاره کرده است شنزار‌های خوزستان، نیازی به مالچ‌پاشی ندارند.»
این شنزار اکوسیستم منحصربه‌فردی دارد
این فعال محیط‌زیستی همچنین تصریح کرد: «اصل مساله نیز به این باز می‌گردد که این اکوسیستم، گونه‌های جانوری منحصربه‌فردی دارد. مثل آگامای سروزغی اهواز که بوم‌زاد منطقه است. همچنین افعی شاخ‌دار عربی، اسکینک شنزار ماهی و بسیاری جانور دیگر در آن اکوسیستم زندگی می‌کنند. این‌ها خزندگان هستند. از پرندگان نیز گونه هوبره را داریم که پرنده حمایت شده ملی و جهانی است. همچنین خروس‌کولی ابروسفید که این گونه در خطر انقراض قرار دارد. این پرنده وضعیت خطری در حد یوزپلنگ دارد. آهوی شنی نیز گونه‌ای خاص و با تعداد بسیار کم در کشور است که در این اکوسیستم زندگی می‌کند. این گونه‌ها در آنجا زندگی می‌کنند و چند هزار سال است که این شنزار‌ها در خوزستان هستند و نیازی به مالچ‌پاشی ندارند. این‌ها یک اکوسیستم مانند جنگل، رودخانه، تالاب و... هستند. اینکه پوشش گیاهی کمی دارند هم امری طبیعی است، ولی گونه‌های منحصربه‌فردی دارند.»
زالی همچنین در ادامه عنوان کرد این منطقه هم مرز منطقه حفاظت شده میشداغ است و قطعا حیوانات و گونه‌های جانوری از مرز‌های انسانی عبور می‌کنند. او ادامه داد: «ما معتقدیم منطقه نیازی به مالچ‌پاشی ندارد؛ چراکه گونه‌های جانوری منطقه توسط مالچ از بین می‌روند. زیرا ماده‌ای مانند قیر با دمای 130 درجه روی ماسه‌ها پاشیده می‌شود. اکثر خزنده‌ها و خصوصا مار‌ها در این فصل خواب هستند و با مالچ همه آن‌ها نابود می‌شوند. همچنین آن منطقه نیاز به راهکار خاصی برای تثبیت شن ندارد، زیرا روستا و سکونتگاه انسانی در آن منطقه نیست. برای همین باز هم تاکید دارم آن منطقه نیازی به مالچ‌پاشی ندارد.»
شنزار‌های خوزستان، کانون ریزگرد نیستند
یکی از ادعای منابع طبیعی این است اگر مالچ‌پاشی انجام نشود، شن‌های منطقه تبدیل به ریزگرد می‌شوند. زالی در پاسخ به این ادعا گفت: «مساله اساسی ما این است که آنجا کانون ریزگرد نیست. کانون‌های ریزگرد توسط ستاد مبارزه با تغییرات اقلیمی اعلام شده که 13 نقطه است و این نقطه جزء آن نیست. این بودجه‌ای که گفته می‌شود 145 میلیارد برای مالچ‌پاشی درخواست شده، ستاد ملی گردوغبار در اختیار منابع طبیعی استان قرار نداده است، زیرا آنجا کانون ریزگرد نیست.
دانه‌های شن به اندازه‌ای درشتند که به این سادگی‌ها حرکت نمی‌کنند و به گفته کارشناسان سالی یک الی دو متر جابه‌جا می‌شوند. همچنین کانون‌های ریزگرد و گردوغبار عموما اراضی آب‌گیر بودند و خشک شده‌اند. مانند تالاب‌ها و زمین‌های کشاورزی یا زمین‌های اطراف تالاب، اما اینجا هیچ ارتباطی به ریزگرد‌ها ندارد و این منطقه شنزار است. شن‌ها درشتند و حرکت بسیار کمی دارند. بسیاری از مناطق هم پوشش گیاهی دارند و مناطق کمی پوشش گیاهی کمتری دارند. اما دور تا دور این منطقه به‌طور کامل پوشش گیاهی دارد.»
زالی همچنین درباره پوشش گیاهی ایجاد شده از طریق گونه‌های غیربومی نیز افزود: «قسمت‌هایی از منطقه درخت غیربومی کاشته شده است. ادعای منابع طبیعی این است که پوشش گیاهی موجود توسط آن‌ها ایجاد شده، اما ما تصاویری داریم که نشان می‌دهد این منطقه به‌طور طبیعی پوشش گیاهی داشته است. آنجا گزشاهی، اسکنبیل و دیگر گونه‌هایی است که در آن منطقه دوام می‌آورند. ادعای منابع طبیعی این است که با کهور‌های کاشته شده این پوشش گیاهی ایجاد شده است، اما این‌گونه نیست؛ هر چند پوشش اندک است، اما پوشش گیاهی داشته.» زالی در ادامه اشاره کرد که بهانه منابع طبیعی برای مالچ‌پاشی منطقه این است که آنجا یکی از کانون‌های ریزگرد است. او در ادامه افزود: «پس از رسانه‌ای شدن این ادعا و به‌طور کل مالچ‌پاشی، از این ادعای‌شان کوتاه آمدند.
اکنون گفته می‌شود که با مالچ‌پاشی قصد کمک به روستاییان منطقه را دارند، اما واقعیت این است آنجا روستایی وجود ندارد. مدیرکل منابع طبیعی خوزستان در برخی گفت‌وگوهایش گفته است 145 میلیارد تومان برای مالچ‌پاشی تخصیص داده شده و اگر مالچ‌پاشی انجام نشود، این اعتبار باز می‌گردد.»
درخت‌های غیربومی؛ قاتل حیات‌وحش منطقه
او همچنین درباره کاشت درختان غیربومی در منطقه گفت: «گونه‌ای که برای کاشت انتخاب شده یعنی گونه کهور گونه‌ای غیربومی و مهاجم به حساب می‌آید. مهاجم از منظر اینکه در رقابت با گونه‌های بومی، بسیار قوی‌تر عمل می‌کند و فرصت رشد را از گونه‌های بومی می‌گیرد. در حاشیه پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده کرخه، کهور کاشته شد. پس از گذشت دو دهه این کهور‌ها به‌صورت خودرو به منطقه حفاظت شده رسیدند و رشد بسیار زیادی کردند. اکنون منطقه بومی و حفاظت‌شده هم از گونه مهاجم کهور در امان نمانده و یکی از خطرات گونه‌های غیربومی این است که جنگل طبیعی را از بین می‌برد. این هم یکی از ایرادات کاشت گونه غیربومی است.»
زالی در رابطه با تثبیت شنزار‌های غرب کرخه معتقد است اصولا این شنزار‌ها نیازی به مالچ‌پاشی ندارد. او تصریح کرد: «ما در سال 98 که نزدیک همین منطقه مالچ‌پاشی انجام می‌شد، باز هم مخالفت کردیم. نمونه مالچ را در آزمایشگاه بررسی کردیم که حاوی ترکیبات سمی بود. مطالعات بسیاری انجام شده و نتیجه آن مطالعات این است که مالچ‌پاشی به‌نفع منطقه نیست. یکی از اشکالات این است که این آقایان دارند اکوسیستمی طبیعی را از بین می‌برند و درحال تبدیل به اکوسیستمی مصنوعی هستند. مثلا گونه‌ای مانند افعی شاخ‌دار، در طول روز خودش را زیر شن‌ها پنهان می‌کند. به‌طور کل زیست آن بسته به همین شنزار است حتی اگر از طریق مالچ کشته نشوند وقتی گونه گیاهی غیربومی بکارند، از طریق اکوسیستم مصنوعی کشته می‌شوند. این مالچ‌پاشی و درختکاری اکوسیستم طبیعی را از بین می‌برند. ادعا می‌کنند به حیات‌وحش کمک می‌شود، اما چه گونه‌هایی افزایش پیدا می‌کنند؟ شغال، قمری، گربه جنگلی و روباه. گونه‌هایی که در رده‌بندی‌های سازمان جهانی حیات‌وحش کمترین نگرانی را دارند.»
از میان اخبار