مجلس اول؛ از تشکیل مقدمات احزاب تا تدوین «نظامنامه انتخابات»
مجلس اول در عمر کوتاه خود به مدت یک سال و هشت ماه و هفده روز توانست تصویر یک مجلس موثر و مفید را به عنوان نخستین تجربه پارلمان در ایران بر برگ‌های تاریخ ترسیم کند و در نهایت مظلومیت به خاک و خون کشیده شد.
خبرگزاری میزان - بیش از 110 سال است که از پایه ریزی حاکمیت قانون در ایران می‌گذرد. دوران قانون و قانون گذاری در ایران فراز و نشیب‌هایی داشته است و در اعصاری نظیر دوران حاکمیت عناصر قاجار و پهلوی عملا ترتیبات قانونی منبعث از اراده مردم تحت امیال و خواسته‌های شاهان فاسد و وابسته به بیگانه قاجار و پهلوی در می‌آمد.
تحریریه سیاسی خبرگزاری میزان در همین زمینه 9 بُرش از کتاب «آشنایی با تاریخ مجالس قانونگذاری در ایران» که به همت «مرکز پژوهش‌های مجلس» گردآوری شده است را منتشر می‌کند.
(دوره اول - 14 مهرماه 1285 تا 2 تیرماه 1287 ش)
مقدمه
مجلس شورای ملی مدت هفتاد و دو سال در تاریخ معاصر ایران حضور دارد. از نخستین مجلس در انقلاب مشروطیت به تاریخ (14 مهرماه 1285 ش)، تا پایان بیست و چهار دوره اجلاس در تاریخ 18 بهمن ماه 1357 ش، در مجموع تعداد 5586 مصوبه قانونی درمجالس بیست و چهارگانه به تصویب رسیده است.
پیشگفتار
انقلاب مشروطیت ایران در تشکیل مجلس شورای ملی تجلی یافته و مهمترین ثمره آن ایجاد پارلمان، در ایران است. بدین ترتیب مجلس به عنوان نماینده و مدافع حقوق مردم در برابر استعمار و استبداد برپا شد.
استعمار امپراتوری روس، در شمال و بریتانیا، در جنوب و استبداد دیوان و دربار شاه هر دو سبب ویرانی و بی‌سامانی ایران بود. در این طوفان دیرپا، خانه ملت پناهی پایدار می‌بود. این گزارش، بررسی اجمالی نخستین پارلمان ایران و تاریخ دوره اول مجلس شورای ملی است.
انتخابات مجلس دوره اول
فرمان مشروطه به وسیله مظفر الدین شاه امضا شد (چهارده جمادی الثانی 1324 ه. ق) مشروطه خواهان پس از سال‌ها مبارزه و انتظار تلاش کردند که هر چه زودتر انتخابات را عملی ساخته، مجلس را برپا دارند.
مشروطه خواهان نظامنامه‌های انتخابات پارلمانی کشور‌های اروپایی را در چند مورد، ترجمه کرده و با استفاده از مفاد آن نظامنامه‌ای برای انتخابات اولین مجلس استنتاج کردند.
تدوین نظامنامه انتخابات پس از اختلافات بسیار میان خود مشروطه خواهان و نیز با مستبدین که تلاش داشتند مجلس را به شورای دولتی تبدیل نمایند، به گونه‌ا‌ی تهیه شد که انتخابات طبقاتی باشد. در این نظامنامه طبقات و اصناف معین نمایندگان خود را برای عضویت درمجلس معرفی می‌کنند.
با این حال انتخابات مجلس اول به سختی پیش می‌رفت و تا ماه‌ها پس از آغاز مجلس نمایندگان معرفی و از شهرستان‌های سراسر کشور وارد مجلس می‌شدند. شاهزادگان نیز مدتی معرفی نمایندگان خود را به تعویق انداختند. در نظامنامه انتخاباتی انتخاب کنندگان به شش طبقه تقسیم شدند. شاهزادگان قاجار، اعیان واشراف، علما و طلاب، ملاکین وفلاحین، تجار و اصناف.
طبق قانون انتخابات تعداد وکلا 160 نفر تعیین شده و تا 200 نفر قابل افزایش بود. مجلس می‌توانست با حضور شصت و یک نفر، به تعداد نمایندگان تهران افتتاح شود و این امر برای تسریع در تشکیل مجلس بود. شرایطی که برای رای دهندگان در نظامنامه انتخابات تعیین شده داشتن مالکیت، با ارزش هزار تومان و مکان کسب برای اصناف بود. انتخاب شوندگان می‌باید شرایط تابعیت ایران، با سواد بودن، معروفیت محلی، نداشتن شغل دولتی و حداقل 30 سال و حداکثر هفتاد سال سن را دارا باشند. انتخابات در تهران مستقیم و یک مرحله‌ای بود، اما در شهر‌های دیگر در دو مرحله انجام می‌گرفت.
فراکسیون‌ها و جریان‌هاس سیاسی در مجلس اول
در نخستین دوره مجلس وکلا به دو دسته تقسیم می‌شوند. نیمی از اعضای مجلس نمایندگان اصناف بودند که عمدتا از امور سیاسی دور و بی اطلاع بوده و در سیاست‌های مجلس تاثیری نداشتند. تنها آرای آن‌ها محاسبه می‌شد و حضورشان در بسیاری موارد اتلاف وقت مجلس را سبب می‌شد. نیمی از نمایندگان مشروطه خواه، شامل رجال سیاسی و علما و روحانیون بودند که اندیشه و اقدامات آنان سیاست مجلس را تعیین می‌کرد و دیگر وکلا به آنان تاسی داشتند.
مجلسیان به دو گروه تندرو و معتدل تقسیم می‌شدند و تعدادی از سیاستمداران متمایل به مستبدین نیز حضور داشتند. مقدمات تشکیل احزاب در جریان دوره اول مجلس فراهم آمد، اقلیت تندرو مجلس به زعامت تقی‌زاده و وکلای انجمن تبریز حزب دمکرات را در دوره دوم مجلس تشکیل داد.
این حزب که بعد‌ها با نام اجتماعیون عامیون فعالیت داشت به مبانی سیاسی سوسیال دمکراسی اروپا گرایش داشت. مظفرالدین شاه حدود دو ماه پس از تشکیل مجلس در تاریخ 18 دی ماه 1285 خورشیدی در گذشت و محمد علی شاه که مدتی قبل از تبریز به تهران آمده و عملا امور سلطنت را به عهده داشت ده روز بعد تاجگذاری کرد.
کارنامه مجلس اول
پس از انتخابات هیئت رئیسه نمایندگان قسم نامه به امضا رسانیدند.
در اولین جلسات مجلس کمیسیونی برای تهیه نظام نامه مجلس انتخاب شد. تدوین قانون اساسی به کمیسیون دیگری واگذار شد، در اوایل دوره دولت لایحه‌ای برای استقراض بیست کرور تومان وام از دولتین روس و انگلیس به مجلس تقدیم کرد مجلس پس از مذاکرات، لایحه را رد کرد و اجازه دریافت وام را به دولت نداد در نتیجه کشمکش میان مجلس و دولت بیشتر شد.
اهم مصوبات دوره اول مجلس شورای ملی
مصوبات مهم در دوره اول مجلس شورای ملی شامل موارد زیر است:
1. قانون اساسی به اسم نظامنامه اساسی مشتمل بر (51) اصل، در 14 ذیقعده 1324 هجری - قمری برابر با 8 دی ماه 1285 هجری شمسی برابر با 30 دسامبر 1906 میلادی به امضای مظفر الدین شاه رسید.
2. متمم قانون اساسی در (107) ماده در تاریخ پانزدهم مهرماه 1286 هجری شمسی به امضای محمد علی شاه رسید (اکتبر 1907 میلادی)
3. قانون بلدیه، (در تاریخ 12 خرداد ماه 1286 شمسی تصویب شد.
4. قانون آزادی مطبوعات شامل (52) ماده و «1» بند (در تاریخ 18 بهمن 1286 شمسی به تصویب رسید).
5. قانون تشکیلات ایالات ودستور کار حکام در (459) ماده و (276) بند و (46) تبصره ضمیمه (در تاریخ 27 آذرماه 1286 شمسی تصویب شد).
6. قانون انجمن‌های ایالتی وولایتی در (122) ماده و (3) تبصره و (38) بند و 5 ردیف (در تاریخ اول اردیبهشت ماه 1286 شمسی به تصویب رسید).
7. قانون نظامنامه داخلی در (90) ماده در تاریخ 29 مهرماه 1285 شمسی تصویب شد).
8. قانون وظایف در (10) ماده در تاریخ اول اردیبهشت ماه 1287 شمسی.
9. قانون رشوه و مجازات آن (در تاریخ 20 اسفند ماه 1285 شمسی تصویب شد.
10. قانون انجمن‌های تجارتی (در تاریخ اسفند ماه 1287 تصویب شد.
11. قانون نواقل بلدی.
12. قانون تعیین مقرری دربار سلطنتی.
13. قانون عدلیه که شور شد، ولی تمام نشد (دردوره دوم مجلس به انجام رسید).
14. قانون ممیزی علمی (در سال 1325 هجری شمسی تصویب شد).
15. تصویب پروگرام کابینه سپهدار اعظم.
بمباران مجلس
مجلس اول در عمر کوتاه خود به مدت یک سال و هشت ماه و هفده روز توانست تصویر یک مجلس موثر و مفید را به عنوان نخستین تجربه پارلمان در ایران بر برگ‌های تاریخ ترسیم کند و در نهایت مظلومیت به خاک و خون کشیده شد.
مجلس پیش از پایان دو سال دوره قانون خود در تاریخ دوم تیرماه سال 1287 شمسی به توپ بسته شد وکلای مبارز مجلس به شهادت رسیده و محبوس شدند و دوره اول مجلس شورای ملی منحل شد.
(روز که مجلس به توپ بسته شد)
جنگ در بهارستان
روز دوم تیرماه سال 1287 شمسی در بهارستان چند اراده توپ در مقابل مجلس مستقر شد. جنگ با شلیک تیر تفنگ آغاز شد و باغ و عمارت مجلس به توپ بسته شد. در گیری شدید میان قوای قزاق و سایر تفنگداران دولتی به فرماندهی روس‌ها و مدافعان مجلس که در ساختمان مسجد سپهسالار و عمارت مجلس سنگر گرفته بودند مبدل به جنگی سخت شد. چون توپ به مجلس باریدن گرفت وکلا از عمارت خارج شده در باغ پناه گرفتند و به مدافعان دستور دادند تا مقاومت را پایان دهند. همه متفرق و متواری شدند نمایندگان مجلس یا دستگیر و در باغشاه حبس شدند یا متواری گشتند. دوره‌ای که در تاریخ معاصر ایران به عنوان استبداد صغیر نامیده شده ازدوم تیرماه سال 1287 شمسی با به توپ بستن مجلس شورای ملی از سوی قوای محمد علی شاه و برچیده شدن مشروطیت آغاز شد و حدود سیزده ماه پس از آن در روز 24 تیرماه سال 1288 شمسی با فتح تهران به وسیله مشروطه خواهان پایان یافت.
دولت‌ها در دوره اول مجلس
در مدت عمر کوتاه مجلس اول در مجموع نه کابینه دولت تشکیل وبه مجلس معرفی شد:
1. کابینه میرزا نصرالله خان نایینی - مشیر الدوله (پیرنیا)؛
2. کابینه میرزا سلطانعلی خان وزیر افخم
3. کابینه میرزا علی اصغر خان اتابک - امین السطان
4. کابینه میرزا احمد خان مشیر الدوله
5. کابینه میرزا ابوالقاسم ناصر الملک همدانی (قراگوزلو)
6. کابینه حسینقلی خان نظام السطله مافی
7. کابینه دوم نظام السطلنه مافی
8. کابینه سوم نظام السطلنه مافی
9. کابینه میراز احمد خان مشیرالدوله.