مشارکت و گفت‌وگوی ملی؛ کلید حل بحران آب
در یک بررسی تطبیقی درباره ایران، به شهادت داده‌ها و واقعیت‌های ملموس باید اذعان کرد که با وجود گذشت سی و دو سال از تصویب 22 مارس به‌عنوان روز جهانی آب، فعالیت‌های انجام‌شده در مورد شعارهای روز جهانی منحصر به چند سخنرانی و احتمالاً اعلام ژورنالیستی این روز بوده و به جرئت می‌توان گفت در طول این سال‌ها علی‌رغم سرمایه‌گذاری‌های کلان در جنبه‌های ساخت‌وساز، سخت‌افزاری، وضعیت مدیریت آب کشور...
بعد از برگزاری یکی از مهمترین رویدادهای بین‌المللی سازمان ملل متحد درباره محیط زیست و توسعه (1993) در ریودوژانیروی برزیل «UNCED»، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطعنامه‌ای، سند «دستورکار21» (Agenda 21) را تدوین و به‌عنوان برون‌داد اصلی این نشست جهانی اعلام کرد. بر این مبنا، روز بیست و دوم ماه مارس برابر با دوم فروردین به‌عنوان روز جهانی آب اعلام شد.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مسعود پزشکیان، 32 سال می‌گذرد؛ در این مدت، هر سال شعاری به همین مناسبت به‌وسیله نهاد آب سازمان ملل «UNwater» با هماهنگی دیگر نهادهای وابسته نظیر یونسکو اعلام می‌شود. مروری بر عناوین شعارهای روز جهانی آب در این سی و دو سال واقعیت‌های زیر را تبیین می‌کند:
تأمین آب شرب سالم و دفع بهداشتی فاضلاب برای تمام انسان‌ها در سراسر کره خاکی دغدغه خاطر جامعه جهانی است و آن را به‌عنوان یکی از اجزای اصلی حقوق بشر می‌داند.
تأمین آب برای طبیعت و حفاظت از محیط زیست و اکوسیستم‌های آبی یکی از محورهای مهم مربوط به شعارهای روز جهانی آب است که به اشکال مختلف در طول این سال‌ها بیان شده است.
هم‌بست آب، انرژی و امنیت غذایی همراه با ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی آب، همواره در شعارهای روز جهانی آب، به اشکال مختلف حضور پر رنگ داشته است.
تحولات جمعیتی و نگرانی از کمبود آب و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و پیامدهای منفی آن در ابعاد مختلف مورد توجه ویژه بوده است.
برای تأمین صلح پایدار و جلوگیری از ایجاد تنش بین کشورها به‌ویژه در مورد حوضه‌های آب‌ریز رودخانه‌های فرامرزی و مشترک، به همکاری‌های بین‌المللی، دو و چندجانبه تأکید شده است.
تحولات و تغییرات اقلیمی و تشدید مقادیر حدی و بلایای طبیعی، به‌طور کلی تشدید ناموزونی توزیع زمانی و مکانی منابع آب تجدیدشونده در سال‌ها و دهه‌های آتی به‌طور جدی در شعارهای مطرح‌شده جایگاه ویژه‌ای داشته است.
با عنایت به مفاد مفاهیم و مضامین محورهای یادشده، در یک جمع‌بندی کلی می‌توان گفت که در تدوین و اعلام تمامی شعارهای روز جهانی آب، در طول بیش از سه دهه، همواره سه رکن اساسی «توسعه پایدار» یعنی توسعه اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفظ محیط زیست مورد توجه بوده است؛ این اصول خروجی کنفرانس ریو نیز بودند.
البته بررسی تحلیلی درباره میزان توفیق و اثربخشی اقدامات و فعالیت‌های جامعه جهانی و هر یک از کشورها درباره چالش‌های گفته‌شده، خود موضوع بسیط و قابل تأملی است که در این نوشته مختصر مجال آن نیست.
ابزارهای مورد نیاز برای توسعه پایدار در عرصه مدیریت آب استقرار مدیریت یکپارچه منابع آب به‌طور واقعی، به‌کارگیری ذی‌نفعان در همه سطوح و اعمال مدیریت مشارکتی است. این مشارکت لازمه مقابله و مواجهه با چالش‌هاست.
کشورهایی خود را به این ابزارها مجهز کرده‌اند و شاخص‌های بیان‌کننده مدیریت منابع آب رشد داشته‌اند. بنابراین، آنچه می‌توان با قاطعیت بیان کرد این است که توفیقات قابل ملاحظه در زمینه‌های ارتقای بهره‌وری، دسترسی به آب شرب سالم و بهداشتی و برخی دیگر از شاخص‌ها به دست آمده است و موجب رشد شاخص‌ها در مقیاس جهانی شده است.
در بررسی کلاف سردرگم عملکردها و پیامدها باید گفت که با کمال تأسف علی‌رغم این تلاش‌ها در این مدت شاخص تنش آبی به دلیل افزایش تقاضا برای آب، ناشی از رشد جمعیت، توسعه بی‌رویه شهرنشینی، افزایش بی‌سابقه مهاجرت در سطوح ملی و بین‌المللی و به‌طور کلی تکیه بیشتر به جنبه‌های توسعه اقتصادی در اجرای اصول سه‌گانه مضمون توسعه پایدار، به‌شدت افزایش پیدا کرده است.
یکی از پیامدهای منفی تکیه بیشتر به جنبه‌های اقتصادی در فرایند توسعه، تشدید تحولات اقلیمی و استمرار گرم‌تر شدن کره زمین است که آثار و تبعات آن به‌سرعت در محیط زیست و اکوسیستم‌های آبی متجلی شده و به همین مناسبت است که شعار روز جهانی آب در سال 2025 «حفاظت از یخچال‌های طبیعی» انتخاب شده است.
یخچال‌های طبیعی به‌عنوان مهمترین ذخیره‌گاه منابع آب شیرین، نقش بی‌بدیلی را در تأمین جریان دائمی و پایه در رودخانه‌ها و به‌تبع آن‌ها تأمین نیازهای آبی انسان‌ها و محیط‌های طبیعی دارند.
بدیهی است ذوب سریع این ذخیره‌گاه‌ها به دلیل گرم شدن کره زمین، علاوه بر مخدوش کردن این شرایط، اثرات معنی‌داری را در زیست‌گاه‌ها، حفظ تنوع زیستی، تنظیم درجه حرارت در مقیاس جهانی و منطقه‌ای خواهد داشت. بنابراین، اعلام این شعار خود حکایت از رعایت نشدن توازن و تعادل در اصول و مبانی سه‌گانه توسعه پایدار در طول این سال‌ها محسوب می‌شود.
در یک بررسی تطبیقی درباره ایران، به شهادت داده‌ها و واقعیت‌های ملموس باید اذعان کرد که با وجود گذشت سی و دو سال از تصویب 22 مارس به‌عنوان روز جهانی آب، فعالیت‌های انجام‌شده در مورد شعارهای روز جهانی منحصر به چند سخنرانی و احتمالاً اعلام ژورنالیستی این روز بوده و به جرئت می‌توان گفت در طول این سال‌ها علی‌رغم سرمایه‌گذاری‌های کلان در جنبه‌های ساخت‌وساز، سخت‌افزاری، وضعیت مدیریت آب کشور و پایداری در عرضه و تقاضای آب، نه‌تنها بهبود نیافته بلکه بحران‌های ناشی از آن عمیق‌تر، شدیدتر و جدی‌تر شده است.
این در حالی است که در حوالی سال‌های پایانی دهه هفتاد دریاچه ارومیه در بالاترین تراز اکولوژیکی قرار داشت و اغلب تالاب‌های کشور وضعیت مناسبی داشتند. سایر شاخص‌های نشان‌دهنده وضع موجود نیز شرایط بهتری نسبت به امروز داشتند. اطلاعات زیر که برخی از شاخص‌ها در وضع امروز را ارائه می‌دهد این واقعیت‌ها را با زبان اعداد به خوبی آشکار می‌کند:
اضافه برداشت تجمعی از منابع آب‌های زیرزمینی کشور بالغ بر140 میلیارد متر مکعب است که تقریباً معادل دو سال مصرف آب در بخش کشاورزی است.
از 609 دشت کشور بالغ بر 400 دشت در منطقه بحرانی فرونشست زمین قرار دارند که میانگین فرونشست در دشت‌های کشور حدود شش سانتی‌متر است. در حالی‌که نُرم جهانی بحران چهار میلی‌متر در سال معرفی شده؛ یعنی 15 برابر است. در برخی نقاط کشور از جمله مناطقی در تهران این رقم به حدود 30 سانتی‌متر رسیده است.
40درصد چاه‌های کشور یعنی حدود 400 هزار حلقه چاه‌های غیرمجاز هستند.
حدود 28 میلیون نفر از جمعیت کشور در مناطق جدی فرونشست زمین ساکن هستند.
در طول دهه‌های گذشته شوری آب‌های زیرزمینی بیش 220 درصد افزایش یافته است.
بهره‌برداری از منابع آب تجدیدشونده نسبت به پتانسیل این منابع حدود 90 درصد شده و در نرم جهانی به مفهوم حاکمیت بحران و تنش شدید آبی شدید در کل کشور است.
سرانه ظرفیت زیستی کشور حدود 84/0 هکتار است. در حالی‌که رد پای مصرف از منابع زیستی سه برابر این رقم یعنی 66/2 هکتار برآورد شده؛ یعنی بیش از سه برابر ظرفیت زیستی است.
از 132 کشور، در مدیریت اکوسیستم‌های آبی، رتبه ایران 130 است.
میانگین بهره‌وری در استفاده از منابع آب در بخش کشاورزی حدود یک کیلوگرم ماده خشک به ازای هر مترمکعب آب مصرفی است؛ در حالی‌که متوسط جهانی این شاخص حدود 5/2 کیلوگرم برای هر مترمکعب است.
ضایعات در بخش کشاورزی به‌طور متوسط سالانه حدود سی‌میلیون تن است و میزان معادل آب مصرفی آن بین 15 تا 20 میلیارد مترمکعب برآورد شده است.
هدررفت فیزیکی و بدون درآمد آب شرب شهری حدود 30 درصد کل تأمین برآورد می‌شود
شایان ذکر است چالش‌های فوق به همراه کاهش شدید بارش‌ها در شش ماهه اول سال آبی جاری و افت شدید در ذخایر آب‌های سطحی، انتظار می‌رود که سال 1404 را به بدترین، بحرانی‌ترین و خطرناک‌ترین سال آبی از منظر عرضه و تقاضای آب در طول چند دهه گذشته تبدیل کند. حال پرسش این است که در سال جدید نیز آیا مراسم روز جهانی آب را مطابق عادت مألوف به برگزاری کلیشه‌ای چند جلسه و گفتار باید محدود کرد یا با استفاده از فرصت فراهم‌شده برای گذار از این سال و دوره پرخطر پیش‌رو چاره‌ای اندیشید؟
به نظر می‌رسد که صرف نظر از برنامه‌های اضطراری که بیشتر متکی به روش‌های گذشته نظیر حفر چاه‌های جدید و تکیه بر جنبه‌های سازه‌ای است. کار زیربنایی و اصولی این باشد که یک گفت‌وگوی ملی درباره آب با مشارکت نهادهای رسمی، بخش غیردولتی، نخبگان مستقل و سازمان‌های مردم‌نهاد به‌ویژه ذی‌نفعان مستقیم شکل گیرد تا زمینه‌های تحولات بنیادی، اساسی و واقعی در حکمرانی آب کشور فراهم شود.
این راه‌حل جهان‌شمول است و اخیراً با جمع‌بندی وضعیت دشوار جهانی به دست آمده است؛ گفت‌وگوی ملی و بین‌بخشی باید مبتنی بر هم‌بست میان پنج مؤلفه باشد: مدیریت آب شرب سالم و دفع بهداشتی فاضلاب و بازچرخانی، انرژی، امنیت غذایی، سلامت و بهداشت و آموزش فراگیر در تمامی سطوح. این مؤلفه‌ها «هم‌یاری پنج‌انگشت» (Five Fingers Alliance) نامیده شده‌اند.
بدیهی است اگر چنانچه اصل موضوع چنین پیشنهادی پذیرفته شود می‌توان در کوتاه‌ترین زمان ممکن نسبت به تدوین نظام‌نامه و شروع عملی فعالیت‌های این گفت‌وگوی ملی برای تدوین و اجرای برنامه‌های راهبردی و اجرایی اقدام کرد.
از میان اخبار