معمای ترور شاه در نیمه بهمن 1327/ دختر باغبان سفارت انگلیس یا سناریوهای دیگر؟

عصر ایران؛ مهرداد خدیر - امروز 15 بهمن 1398، یادآور یکی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخ معاصر است که قابلیت آن را داشت و دارد که درباره آن فیلم‌های سینمایی مهیجی هم ساخته شود. چون تمام جذابیت‌های خبری و تاریخی و معمایی را دارد و پس از 71 سال هنوز می‌توان درباره آن گفت و نوشت و گمانه زنی کرد. این اتفاق، همانا ترور محمد رضا شاه پهلوی در هفتمین سال سلطنت او و در 15 بهمن 1327 در مقابل دانشکده حقوق دانشگاه تهران است. وقتی که به دانشگاه تهران رفته بود تا در مراسم چهاردمین سال بنا نهادن نخستین سنگ آن به دست پدرش (در 15 بهمن 1314) شرکت کند. ساعت 3 بعد از ظهر 15 بهمن 1327 در مقابل دانشکده حقوق از اتومبیل پیاده شد و هدف 5 گلوله فردی قرار گرفت که به عنوان خبرنگار توانسته بود به شاه نزدیک شود. سه گلوله به کلاه او اصابت کرد، چهارمی تنها بالای لب محمد رضا را خراشید و پنجمی گیر کرد و شاه به شکل بسیار حیرت آوری از مرگ حتمی و در دو متری جان سالم به در برد. با این که شاه فریاد زده بود او را نکشید و زنده دستگیرش کنید اما ضارب، هدف گلوله های نظامیان قرار گرفت و در جا کشته شد.

نام ضارب «ناصر فخرآرایی» بود و با این که گفته شد کارت خبرنگاری روزنامه «پرچم اسلام» در جیب او بوده حزب توده ایران را هم به طراحی و اجرای ترور متهم کردند. در طول این 71 سال درباره آمران و عاملان ترور ادعاهای مختلف مطرح شده است: اول این که چون روزنامه پرچم اسلام، هوادار آیت‌الله کاشانی بوده و ضارب به عنوان خبرنگار این روزنامه در محل حضور یافته، کار کاشانی بوده و به همین خاطر آیت‌الله را مدتی به حبس انداختند و بعد به قلعه فلک الافلاک و لبنان، تبعید کردند هر چند که این فرضیه خیلی زود باطل شد و کاشانی به ایران بازگشت. دوم این که کار حزب توده بوده و به خاطر همین حزب توده را منحل اعلام کردند و رهبران حزب را به زندان انداختند. متهم سوم تیمسار رزم آرا بود و این که قصد داشته پس از مرگ شاه کودتا کند و قدرت را در کف خود بگیرد. با این فرض که انگلیسی ها تن دادن به محمد رضا به جای پدر را به خاطر شرایط خاص سال 1320 می دانستند و به دنبال فرد مقتدری مانند رضاشاه بودند. فرض چهارم هم این است که از اساس، یک نمایش و سناریو بوده تا شاه محبوب شود و بتواند جای پای خود را محکم و رقبا را حذف کند و از این رو اساسا قرار نبوده شاه کشته شود. هر چند که با توجه به شخصیت ترسوی شاه بعید است خود او این کار را انجام داده باشد چون جان خود را چگونه به خطر اندازد؟ این حدس اما جدی است که اطرافیان و دیگران برای حذف هم زمان رزم آرا و توده‌ای ها و کاشانی این نقشه را اجرا کردند و به خاطر همین فخرآرایی را زنده دستگیر نکردند تا ماجرا لو نرود. خود شاه در کتاب «مأموریت برای وطنم» می نویسد: «... ضارب، با غضب بسیار اسلحه را بر زمین زد و می خواست فرار کند ولی از طرف افسران و اطرافیان من محاصره شد و متأسفانه به قتل رسید و محرکین اصلی او درست معلوم نشدند. بعدا معلوم شد که وی با بعضی از متعصبین دینی رابطه داشته و در عین حال نشانه هایی از تماس با حزب منحله توده به دست آمد. نکته جالب توجه این که معشوقه او دختر باغبان سفارت انگلستان در تهران بود... خون از زخم های من مانند فواره می جست ولی به خاطر دارم که در آن حالت میل داشتم به انجام مراسم آن روز بپردازم ولی ملتزمین من مانع شدند و مرا به بیمارستان بردند و در آنجا به بستن زخم هایم پرداختند.» باور این که یک نفر هم با متعصبین دینی ارتباط داشته و هم با حزب توده و هم با دختر باغبان سفارت بریتانیا دشوار است اما شاه بر این باور بود. اتفاقات بعد از ترور این احتمال را که حکومت درصدد بهره برداری از این اتفاق بوده است، تقویت می کند. این اقدامات بعد از ترور نافرجام، انجام شد: 1. اولین کاراعلام حکومت نظامی و انتصاب سرلشکر احمد خسروانی به این سمت بود. روزنامه کیهان فردای آن روز و 16 بهمن 1327 نوشت: «وقتی برای کشتن شاه مملکت، دسته بندی می شود چه کسی می تواند به استقرار حکومت نظامی اعتراض کند؟» در سایه همین حکومت نظامی، مجلس مؤسسان تشکیل شد و اختیارات شاه را افزایش داد. 2. پس از چند سال آزادی مطبوعات که خبری از توقیف و بازداشت نبود حکم توقیف روزنامه «پرچم اسلام» صادر شد و فضای سیاسی تغییر کرد. کافی است در نظر آوریم صبح همان روز هواداران حزب توده به یاد دکتر تقی ارانی از پایه گذاران کمونیسم در ایران مراسم برگزار کرده بودند. 3. دستگیری آیت‌الله کاشانی به خاطر ارتباط فخرآرایی با روزنامه پرچم اسلام و تبعید او هر چند کوتاه بود. 4. اعلام انحلال و غیر قانونی بودن حزب توده و به انحلال هم بسنده نکردند و رهبران حزب را به زندان انداختند و برخی مانند احسان طبری و فریدون کشاورز مخفی شدند. نورالدین کیانوری، مرتضی یزدی، حسین جودت، عبدالحسین نوشین، نورالدین الموتی و دانش نوبخت از جمله چهره های ارشد حزب بودند که بازداشت و بعضا به زندان های طویل المدت محکوم شدند. 5. کلوپ ها و اموال حزب هم مصادره شد. 6. اندک زمانی بعدتر مجلس مؤسسان را تشکیل دادند و حق انحلال مجلس شورای ملی با شروطی به شاه داده شد. با این همه بیش از هر شخص دیگری رزم آرا در مظان اتهام بود. با این حال نه تنها حذف نشد که سال بعد به نخست وزیری رسید و سال بعدتر خود او در تروری مشکوک، کشته شد. تروری که باز معلوم نشد کار چه کسی بوده هر چند که خلیل طهماسبی به عنوان ضارب معرفی شد. 15 بهمن 1327 نخست وزیر (ساعد) در بستر بیماری بود و بعدا نوشت: «رزم آرا می خواست از این جریان استفاده کند و با حذف شاه، کاشانی و حزب توده، او همه کاره می شد.» این احتمال اما از همه قوی تر است که انگلیسی ها می خواستند محمدرضای جوان را بترسانند و موفق هم شدند و قرار نبود کشته شود. قرار بود که بترسد و ترسید. ترس آن قدر در جان او لانه کرد که در 9 اسفند 1331 و در دوران دکتر مصدق، وقتی کم آورد و احساس کرد رشته هیچ کاری در دست او نیست، تصمیم گرفت از کشور خارج شود و اطرافیان نگذاشتند. سال بعد 25 مرداد 1332 هم کشور را ترک کرد. 25 سال بعد هم در 26 دی 1357 از مهلکه گریخت. در حالی که اگر همچنان خود را پادشاه می دانست شورای سلطنت چرا تشکیل شده بود و رییس آن (سید جلال الدین تهرانی) چرا در فرودگاه او را بدرقه کرد و اگر قصد داشت استراحت کند چرا ولیعهد را به کشور فرانخوانده بود؟ هیچ گاه تمام خانواده سلطنتی کشور را ترک نمی کنند و وقتی همه می روند یعنی صحنه را واگذار کرده اند. با این وصف این نویسنده نه با قاطعیت که با حتمال بالا بر این باور است که ترور 15 بهمن 1327 نه کار حزب توده بود، نه کاشانی نه رزم آرا و هدف، از اساس کشتن او نبوده است. چون اگر قرار بود کشته شود سه گلوله به کلاه او نمی خورد و یکی تنها بالای لب را نمی تراشید و نمی خراشید و پنجمی در لوله تپانچه گیر نمی کرد. شاه البته نجات خود از این ترور را به حساب مهارت خود و نیز معجزه گذاشت‌: «فورا شروع کردم به یک سلسله حرکات مارپیچی تا مطابق یک تاکنیک نظامی طرف را در هدف گیری گمراه کنم. ضارب، مجددا گلوله ای دیگر شلیک کرد که شانه مرا زخمی کرد و آخرین گلوله در لوله تپانچه او گیر کرد و خارج نشد و من احساس کردم دیگر خطری متوجه من نیست و من زنده ام.» شاه اینها را در کتاب «مأموریت برای وطنم» نوشته و جای دیگر که به ترور 15 بهمن 1327 اشاره می کند مصاحبه با اوریانا فالاچی در سال 1350 است و می گوید: «من به طور پیوسته احساس پیش از وقوع دارم و آن درست به اندازه غریزه‌ام، قوی است. حتی آن روز که مرا از 6 قدمی هدف گلوله قرار دادند، این غریزه‌ام بود که نجاتم داد. چون وقتی که آن شخص با تفنگ خود به طرف من نشانه رفت، من به طور غریزی به یک نوع چرخش دورانی به دور خود مبادرت کردم و در یک لحظه قبل از آنی که او قلب مرا هدف قرار دهد، خود را به کناری کشیدم و گلوله به شانه‌ام اصابت کرد؛ یک معجزه. فقط کار یک معجزه بود که مرا نجات داد. شما باید به معجزه اعتقاد داشته باشید تا این را بفهمید. بله، من بر اثر یک معجزه که توسط خداوند و پیغمبران اراده شده بود نجات یافتم. البته می‌بینم که شما (خبرنگار ایتالیایی) دیرباور هستید.» از زمانی به بعد شاه دیگر اصراری نداشت که در سالگرد دو ترور نافرجام در شکل وسیع مراسم شکر گزاری برگزار شود. چرا که احساس می کرد این ذهنیت را تقویت می کند که شاه را می توان با ترور از میان برداشت و به همین خاطر حتی صحنه ترور ناصرالدین شاه قاجار به دست میرزا رضا کرمانی از سریال «سلطان صاحبقران» که اوایل دهه 50 از تلویزیون پخش می شد حذف شد. هر چند شاه از ترور نیمه بهمن 1327 جان به در برد و 30 سال پس از آن سلطنت کرد و اگرچه آن را معجزه و نشانه توجه متافیزیک به خود می دانست اما همواره از وقوع یک سوء قصد دیگر در هراس بود و معمای ترور هم برای او باز نشد و ندانست کار که بوده است. چرا که دوران سلطنت محمد رضا شاه را می توان به سه دوره تقسیم کرد و در دوره نخست (1320 تا 1332) او دیکتاتور نبود. احزاب و رسانه ها آزاد بودند و اراده ملت از طریق مجلس شورای ملی اعمال می شد و در دولت قوام حتی برای اولین و آخرین بار سه کرسی وزارت به حزب توده رسید و رجلی در اندازه و آوازه دکتر محمد مصدق در همین دوره به نخست وزیری رسید. بنا براین انگیزه شخصی منتفی است چون او را در آن 12 سال چندان جدی نمی گرفتند تا شخصا تصمیم به حذف او بگیرند و همچنان بعد از 71 سال آن ترور یک معماست: چه کسانی آن تپانچه را به دست ناصر فخرآرایی دادند و گفتند شاه را بکش یا گفتند نکش؟! این راز اما با کشتن ضارب که تیری هم در تپانچه نداشت، سر به مهر ماند...