مقایسه تاثیر کشت گیاهان زراعی سنتی با گیاهان تراریخته بر روی محیط زیست و سلامت انسان
پونه پورامینی*
آفات و بیماری‌های زراعی از مشکلات جدی در بخش کشاورزی است که علاوه بر کاهش عملکرد و کیفیت محصول، باعث آسیب به محیط زیست و سلامت انسان می‌شود. هر ساله حدود 25 درصد از محصولات غذایی در جهان توسط حشرات و لارو آنها از بین می‌روند. به عنوان مثال در اروپا لارو Ostrinia nubilalis باعث نابودی 20 درصد از محصول ذرت شده است.
متاسفانه مبارزه سنتی مبتنی بر استفاده از سموم شمیایی مستلزم پرداخت بهای بسیار بالایی است. تخریب محیط طبیعی موجب می‌شود برخی فعالیتهای کشاورزی در دراز مدت ناپایدار شوند.
اگر چه سموم شیمیایی برای حل مشکلات به صورت فوری در محصولات زراعی موثر هستند، اما زیان‌های دراز مدت آنها نیز بر کسی پوشیده نیست. سموم غیراختصاصی برای موجودات غیرهدف که می‌توانند به طور طبیعی جمعیت آفات را تحت کنترل داشته باشند، زیان‌آور هستند. این مواد بر روی حشرات مفید که به عنوان شکارچی یا پارازیت آفات عمل می‌کنند سمی هستند و بر روی حیوانات عالی نیز که به عنوان شکارچی بر روی آفات گیاهان عمل می‌کنند اثرات مخرب دارند.
بقایای سموم تا بالاترین زنجیره غذایی راه می‌یابد و مفیدترین گونه‌های شکارچی را که در راس زنجیره غذایی قرار گرفته‌اند را مسموم می‌کند. بسیاری از سموم شیمیایی به ویژه آنهایی که بر مبنای ارگانوفسفات‌ها هستند برای انسان‌ها نیز بسیار سمیت دارند. سموم شیمیایی در کوتاه مدت از نظر تجاری سودمند و جذاب هستند و به همین دلیل استفاده از سموم شیمیایی غیراختصاصی به ویژه در جاهایی که بر کشاورزی مقررات نظارتی اعمال نمی‌شود، همچنان ادامه دارد. این تفکر منجر به ایجاد شکافی بین صنعت کشاورزی و کشاورزان و نوعی اتحاد بین گروههایی با علایق انسان دوستانه تحت عنوان "طرفداران محیط زیست" و "توسعه پایدار" شده است. به هر حال پیامدهای ناگوار استفاده از سموم شیمیایی بر روی محیط زیست باعث از بین رفتن گونه‌های در حال انقراض، موجودات غیرهدف، آلودگی آب‌های زیرزمینی و از همه مهمتر تاثیر بر سلامت انسان و بیماری‌هایی از جمله سرطان، بیماری‌های سیستم عصبی و تنفسی شده است.
روش‌های جایگزینی برای کنترل آفات، مانند کنترل بیولوژیک و استفاده از واریته‌های مقاوم ارائه شده است. اما از نظر تجاری، این راهبردها بازده بالایی که قابل مقایسه با کاربرد سموم شیمیایی داشته باشند را ندارد. با وجود راه‌های مدیریت تلفیقی آفات که استفاده از سموم شیمیایی را با استفاده از ژرمپلاسم‌های مقاوم و تغییر در کاشت، داشت و برداشت را تلفیق می‌کنند در واقع خسارت آفات در بیشتر گیاهان زراعی در دو دهه گذشته حتی کمی هم افزایش داشته است، در حال حاضر در شرایط استفاده بی‌رویه از سموم شیمیایی هستیم و هنوز به تغییرات لازمه برای ورود به عرصه پایداری واقعی نرسیده‌ایم.
با توجه به شرایط ذکر شده، ظهور فناوری‌هایی که اجازه می‌دهند ژن‌هایی مفید و با منشا خارجی را به گیاهان منتقل کنیم بسیار به هنگام بوده و این فناوری امکان توسعه منبع ژن موجود برای یک گونه زراعی را فراهم می‌آورد. علم مهندسی ژنتیک مقاومت ذاتی به آفات و بیماری‌ها را براساس ژن‌های مقاومت از سایر گونه‌های گیاهی یا ژن‌های مقاوم از گونه‌هایی متعلق به سایر سلسله‌ها یا حتی ژن‌های مقاومت به طور کامل امکانپذیر شده است. به این ترتیب اسفاده از سموم شیمیایی می‌تواند حذف شود یا حداقل به طور چشمگیری کاهش یابد.
طی استفاده مکرر از سموم شیمیایی، آفات نسبت به سموم مقاومت پیدا می‌کنند. به همین دلیل در دهه 80 میلادی با روی کار آمدن علم بیوتکنولوژی مدرن، مبارزات گسترده‌ای برای عدم استفاده از سموم و مواد شیمیایی در کشاورزی، صورت گرفت. یکی از مهمترین کاربردهای استفاده از علم مهندسی ژنتیک در کشاورزی انتقال ژن cryاز باکتری باسیلوس تورینجینسیس به گیاهان است. گیاهانی که خصوصیات و صفات جدید و بهبود شده را پیدا می‌کنند می‌توانند قابلیت مقابله با هر نوع از آفات نباتات زراعی را داشته باشند.
در سال 1996 کاشت محصولات تراریخته در سراسر جهان به گونه‌ای رواج پیدا کرد که ایران هم، همانند سایر کشورها برنج تراریخته مقاوم به کرم ساقه‌خوار، که بیشترین مقدار سم برای مقابله با آن مصرف می‌شود را تولید کرد. این برنج که "طارم مولایی" نامگذاری شد اولین برنج تراریخته رهاسازی شده در جهان و اولین محصول تراریخته منطقه خاورمیانه است که به سطح مزرعه راه یافته است و صدها کشاورز ایرانی نیز آن را تولید کرده‌اند.
بدین ترتیب کاهش مصرف سموم، محیط زیست و دشمنان طبیعی و مفید موجود در مزارع برنج مانند کفشدوزک‌ها، ماهی‌ها و به خصوص کشاورز را که در اثر تماس با این سموم دچار مشکلات زیادی می‌شوند را محفوظ می‌دارد.
تخریب محیط زیست و اکوسیستم‌های طبیعی با کاشت گیاهان متداول زراعی صورت می‌گیرد که به دلیل استفاده بیش از حد سموم شیمیایی که یکی از اصلی‌ترین آلاینده‌های آب محسوب می‌شوند.
در دهه 1940 میلادی به دلیل قدرت بسیار بالای سموم شیمیایی در از بین بردن حشرات موجود در طبیعت مانند مالاریا و آفات محصولات زراعی، تنها راه برای تامین غذا و پیشگیری از حمله آفات به مزارع، استفاده از مواد شیمیایی بود اما امروزه با پیشرفت علم و دستیابی به گیاهان تراریخته دلیلی برای استفاده از سموم شیمیایی وجود ندارد. همان گونه که کشورهای بی‌شماری در دنیا به کشت این محصولات پرداخته‌اند و با مصرف آنها تا کنون به مشکلی برای انسان و موجودات زنده دیگر بر نخورده‌اند.
منبع:
عادلی، ن و قره یاضی، ب. 1392. مقایسه کشت متداول گیاهان زراعی با گیاهان تراریخته مقاوم به آفات
از جنبه اثر بر سلامت محیط زیست، انسان و دام. مجله مهندسی ژنتیک و ایمنی زیستی، دوره دوم، شماره یک، صفحات 28-1.
دبیر انجمن ایمنی زیستی ایران*
لینک کوتاه: asriran.com/002FyX