موانع توسعه هوش مصنوعی در ایران؛ از کمبود داده تا زیرساخت
کارشناس هوش مصنوعی به موانع متعددی که بر سر راه توسعه هوش مصنوعی در ایران وجود دارد اشاره کرد و گفت: عدم دسترسی به داده از توسعه هوش مصنوعی جلوگیری کرده است و مورد بعدی زیرساخت است.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، علی‌اصغر اصولی موضوع هوش مصنوعی (Artificial Intelligence-AI) و کاربردهای آن در سال‌های اخیر در صدر برنامه‌های راهبردی کشورهای توسعه‌یافته قرار گرفته و پیش‌بینی می‌شود که هوش مصنوعی در عرصه‌های مختلف بشر در سال‌های متمادی تاثیرات شگرفی را به همراه داشته باشد.
برهمین اساس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی با هدف تمرکز در برنامه‌ریزی و اجرای امور پژوهشی حول محور هوش مصنوعی در ساختار پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات ایجاد و فعالیت خود را رسماً از سال 1399 آغاز کرده است.
بر همین اساس مأموریت‌های اصلی این مرکز به شرح زیر است:
- توسعه زیرساخت‌ها و منابع هوش مصنوعی
- توسعه کاربردهای هوش مصنوعی
- توسعه علمی و پژوهشی حوزه هوش مصنوعی
- گسترش نوآوری حوزه هوش مصنوعی
- گسترش تعاملات بین‌الملل حوزه هوش مصنوعی
- استقرار مرجعیت رگولاتوری و حقوقی حوزه هوش مصنوعی
برای بررسی فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌روی ایران در حوزه هوش مصنوعی در خبرگزاری تسنیم میزبان دکتر محمدهادی بکایی؛ رئیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات بودیم و مصاحبه‌ای با وی انجام داده‌ایم. بخش اول این مصاحبه را از نظر می‌گذرانید:
تسنیم: به عنوان نخستین سوال بفرمایید که مرکز هوش مصنوعی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در حال حاضر چه پروژه‌هایی را در دست اقدام دارد؟
مجموعه پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان بازوی تحقیق و توسعه وزارت ارتباطات در حوزه‌های مختلف مشغول به فعالیت است. تمام فعالیت‌ها و مأموریت‌های مربوط به تحقیق و توسعه در فناوری‌های نوین که به وزارتخانه سپرده شده، در داخل پژوهشگاه انجام می‌شود.
اگر به تاریخچه هوش مصنوعی نگاهی بیاندازیم خواهیم دید که از بدو تولد این فناوری در دنیا بیش از 70 سال می‌گذرد و در 5 سال گذشته و به دلایل مختلف عملاً بسیار پررنگ شده است. در مجموعه پژوهشگاه نیز بیش از یک دهه است که به صورت تخصصی در حوزه‌های مختلف هوش مصنوعی کار می‌شود و طرح‌ها و پروژه‌های بزرگی نیز در این خصوص انجام شده است. از جمله این طرح‌ها می‌توان به طرح جویشگر بومی در سال 1392 اشاره کرد که عمدتاً از پروژه‌های مختلف در حوزه‌های هوش مصنوعی تشکیل شده بود. اما با توجه به اهمیت این فناوری در سال‌های اخیر، در سال 1399 تصمیم بر این شد که یک بخش مستقل در حوزه هوش مصنوعی تحت عنوان "مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی" در پژوهشگاه تشکیل شود.
تسنیم: محورهای اصلی کاری مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی چیست؟
ما با دانشگاه‌ها در جهت توسعه علمی هوش مصنوعی همکاری داریم و از طرفی با شرکت‌ها و استارتاپ‌ها درجهت توسعه کاربردها تعامل داریم. گسترش نوآوری، گسترش تعاملات بین‌الملل، استقرار مرجعیت رگولاتوری و توسعه زیرساخت‌ها و منابع هوش مصنوعی محورهای اصلی ما در مرکز هوش مصنوعی است.
تسنیم: مهمترین پروژه‌هایی که امروز در مرکز با آن درگیر هستند را بفرمایید؟
در مرکز هوش مصنوعی امروز 4 محور مهم داریم که تمرکز کاری ما را تشکیل می‌دهد:
نخستین مورد تهیه و تدوین اسناد راهبردی است. به عنوان مثال ما در بحث رگولاتوری و تنظیم‌گری، تدوین نقشه راه و تدوین استانداردها فعالیت‌هایی داشتیم که هدف آنها ایجاد زیرساختی برای تسهیلگری توسعه کسب و کارهای مبتنی بر هوش مصنوعی است. برای مثال هدف از تنظیم‌گری این حوزه حمایت از فعالان این زیست‌بوم و در نهایت تسهیل و توسعه ارائه محصولات و خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی است. یا در بحث استانداردها تا زمانی که یک استاندارد درست برای کارهای توسعه‌ای ایجاد نشود عملاً توسعه پایدار نخواهد بود.
بحث دوم توسعه زیرساخت‌ها است. ما در کشور دچار کمبود منابع هستیم. در ادامه به این موضوع خواهیم پرداخت که برای توسعه پایدار هوش مصنوعی در کشور به چه پشتوانه‌ها و خدمات پایه‌ای احتیاج داریم.
سردرگمی در حوزه هوش مصنوعی پایان می‌یابد؟کشور ما در مقایسه با سایر کشورهازیرساخت‌های ذخیره‌سازی و پردازشی کمی دارد و یکی از محورهای کاری ما توسعه این زیرساخت‌ها است. ابررایانه سیمرغ با مشارکت پژوهشگاه در دانشگاه امیرکبیر ایجاد شد و امروز هم در حال طراحی ابررایانه‌هایی هم در سطح ملی و هم در سطح بخشی هستیم.
محور سوم بحث مهم آزمایشگاه ارزیابی و رتبه‌بندی خدمات و محصولات حوزه هوش مصنوعی است. مسئله‌ای که در کشورمان به آن کم پرداخته شده است و یکی از نقص‌های مهم و پاشنه‌های آشیل کشور در مسیر پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی نیز به حساب می‌آید.
تسنیم: آیا ما در کشور آزمایشگاه داریم؟
ما آزمایشگاه‌های تحقیق و توسعه در کشور داریم اغلب دانشگاه‌های ما آزمایشگاه هوش مصنوعی دارند و بر روی آن کار می‌کنند اما منظور ما در اینجا، آزمایشگاه ارزیابی، رتبه‌بندی و تأیید نمونه است. مطلب را با یک مثال بیشتر توضیح می‌دهم: امروز در کشور ما بالغ بر 20 شرکت دانش‌بنیان و فناور در حوزه تشخیص پلاک خودرو فعالیت می‌کنند. اما متاسفانه مرجعی که این شرکت‌ها و محصولات آنها را با یکدیگر مقایسه کرده و گزارش ارزیابی بدهد نداریم. یا اینکه مرجعی که مشخص کند این سیستم در چه شرایطی درست و در چه شرایطی اشتباه کار می‌کند را نداریم.
درحال حاضر بسیاری از سامانه‌ها از جمله سامانه‌های تشخیص چهره ادعا می‌کنند که ما بالای 90 درصد دقت داریم. اما تحت چه شرایطی و با چه دادگان ارزیابی این ادعا صورت می‌گیرد مشخص نیست. ما آزمایشگاهی که ادعاهای شرکت‌ها را ارزیابی کند نداریم. ضمن اینکه آن مرکز باید مرجعیت داشته باشد به این معنا که حرف آن مورد قبول بوده و سندیت داشته باشد و بر مبنای یک روند علمی ادعاهای خود را اثبات کند. عدم وجود این گزارش‌های ارزیابی عادلانه روی محصولات باعث می‌شود کاربران نهایی نتوانند به این محصولات اعتماد کرده و عدم وجود اعتماد در یک بازار هم گریبان همه فعالین را خواهد گرفت.
یکی از محورهای اصلی کار ما، تأسیس یک آزمایشگاهی است تا بتوانیم در تمامی حوزه‌ها و محصولات مختلف هوش مصنوعی وارد شویم و روال‌های ارزیابی را طراحی و اجرا کنیم. این آزمایشگاه ارزیابی نزدیک به یکسال است که مطالعات و طراحی‌های اولیه آن در پژوهشگاه انجام شده و در چند ماه آینده در چند محصول دارای اولویت مانند تشخیص پلاک، تشخیص چهره و محصولات دیگرکار خود را به صورت عملیاتی آغاز خواهد کرد.
تسنیم: شما در این آزمایشگاه نقاط ضعف را پوشش می‌دهید؟
ما در این آزمایشگاه نقاط ضعف را پوشش نمی‌دهیم بلکه به توسعه‌دهندگان نقاط ضعف محصولاتشان را نشان می‌دهیم.
اما محور چهارم تمرکز پروژه‌های مرکز حول محور مشاوره، تعریف و نظارت بر اجرای طرح‌ها در سازمانها و نهادهای مختلف است. به دلیل جایگاه پژوهشگاه یکی از اهداف مهم پژوهشگاه حمایت از زیست‌بوم و شرکت‌های فعال است. بازوهای اجرایی ما در انجام طرح‌ها ظرفیت‌های دانشگاه‌ها و شرکت‌ها است. برای مثال همین طرح راه‌اندازی آزمایشگاه با مشارکت چندین شرکت و دانشگاه در حال اجرا است.
تسنیم: نظر شما درباره اسناد بالادستی هوش مصنوعی در کشور چیست؟ چرا وزارت ارتباطات، معاونت علمی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و... اسنادی را در حوزه هوش مصنوعی تدوین کرده‌اند!
کار در حوزه هوش مصنوعی و کاربردهای آن، چنان فضای گسترده‌ای دارد که هر نهاد و سازمانی می‌تواند وارد شود و یک گوشه کار را در دست بگیرد. الحمدلله با احکام اخیر ریاست محترم جمهور، سیاستگذاری این حوزه متولی پیدا کرده است که باید در گام اول سند ملی سیاست‌های کلان توسعه هوش مصنوعی را نهایی و جهت اجرا مصوب کند. اما مهمتر از همه اینها اجرایی کردن این سند است که نیازمند وارد شدن همه بخش‌ها و سازمانها خواهد بود. صرف سند نوشتن قطعاً راهگشا نیست تا زمانی که آن سند اجرا شود. برای مثال یکی از تکالیف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات توسعه زیرساخت‌های لازم است که این امر در مجموعه پژوهشگاه در حال برنامه‌ریزی و اجرا است.
در خصوص سند نقشه راه، در بدو تأسیس مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی و با توجه به اینکه در آن زمان هیچ سندی در این خصوص وجود نداشت، مرکز اولین سند ملی را در سال 1400 تدوین و منتشر کرد و در سال 1402 هم آن را بروز کرد. این سند مورد تایید بسیاری از فعالین حوزه هوش مصنوعی هم قرار گرفت. هرچند این سند مصوب نشده است اما به عنوان یکی از منابع مهم در تدوین سند نهایی شورای عالی انقلاب فرهنگی مورد استفاده قرار گرفته است. در هر حال امیدواریم این سند شورای عالی انقلاب فرهنگی خیلی سریعتر مراحل نهایی‌سازی و تصویب را ادامه داده و اجرایی هم شود تا بتوان با دست بازتر و ساختارمندتر مراحل توسعه‌ای هوش مصنوعی را به پیش بریم.
تسنیم: رتبه ایران در حوزه هوش مصنوعی چگونه است؟
می‌دانید که رتبه‌بندی‌های مختلفی با معیارهای مختلفی وجود دارد. در بعضی از این رتبه‌بندی‌ها، حتی رتبه ما تا 70 نیز اعلام شده است که جایگاه خوبی نیست. البته ما در بحث تولید علم در حوزه هوش مصنوعی در دنیا بین 10 تا 15 کشور برتر دنیا هستیم. مهمترین فاکتور در این رتبه‌بندی تولید مقالات است. هرچند این شکاف بزرگ میان تولید علمی و جایگاه در رتبه‌بندی‌های دیگر حتماً جای بررسی‌های دقیق دارد.
تسنیم: خوب موانعی که بر سر راه توسعه هوش مصنوعی در ایران وجود دارد چیست؟
در مرحله اول باید ببینیم پایه‌های توسعه هوش مصنوعی درایران چیست و اگر بخواهیم هوش مصنوعی را در کشور توسعه بدهیم چه پایه‌هایی را باید در کشور ایجاد کنیم؟
عدم دسترسی به داده از توسعه هوش مصنوعی جلوگیری کرده است. ما سازمان‌های بسیار بزرگی داریم که منبع غنی از داده هستند اما متأسفانه این داده‌ها در دسترس قرار نمی‌گیرد.
مورد بعدی زیرساخت است. برای مثال مدل جیپیتی4 که اخیراً عرضه شده است با حدود 25 هزار جیپییو A100 آموزش داده شده است. این دو مسئله "داده و زیرساخت" جزو مسائلی هستند که همه می‌دانند و به آن اشاره می‌کنند. اما توسعه هوش مصنوعی پایه‌های دیگری نیز نیاز دارد که متأسفانه برای تامین آنها نیز باید برنامه‌ریزی جدی کنیم.
پایان بخش اول
