موسیقی ایران؛ میراث ناملموس ثبت شده ایران در یونسکو

بهروز وجدانی، پژوهشگر مردم شناسی و موسیقی ایرانی، درمورد ضرورت ثبت ردیف‌های موسیقی ایرانی در سازمان جهانی یونسکو بیان کرد: طبق قوانین و مقررات یونسکو، کشور‌هایی که ارائه دهنده هر پرونده‌ای به منظور ثبت میراث ناملموس جهانی هستند، ابتدا باید در کشور خودشان، آن را به ثبت ملی برسانند که این کار درمورد تمام پرونده‌های ایرانی انجام شده است و ردیف‌های موسیقی ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نیست.

این پژوهشگر موسیقی گفت: در آن زمان، آقای محمد سریر، علاوه بر این که ریاست هیئت مدیره خانه موسیقی را برعهده داشتند، مدیر عامل خانه موسیقی هم بودند. یعنی دو پُست را با هم داشتند و با توجه به این که بنده در آن زمان، در امور بین الملل سازمان میراث فرهنگی کار می‌کردم تقریباً هم به عنوان رئیس کانون پژوهشگران خانه موسیقی با میراث همکاری می‌کردم و هم این که عضو هیئت علمی پژوهشگاه مردم شناسی و رابط میان خانه موسیقی بودم و همین موضوع باعث شد که ما، تمام اسناد این پرونده را بر اساس ضوابط یونسکو تهیه کنیم و به سازمان میراث فرهنگی ارائه دهیم تا آن‌ها برای ثبت میراث جهانی در یونسکو ارسال کنند و معمولاً این کار مثل بقیه پرونده‌ها نمی‌توانست توسط یک نفر انجام شود چراکه کار‌های مختلفی مثل ترجمه، عکاسی، فیلمبرداری، امور اداری و... باید برای این منظور صورت می‌گرفت.

وجدانی تصریح کرد: آقای محمد سریر به عنوان سرپرست و مدیر این پرونده بودند و تمام ترجمه متون انگلیسی آن هم توسط آقای هومان اسعدی به عنوان چهره شناخته شده موسیقی انجام شد و عکاسی و فیلمبرداری آن به وسیله آقای مصطفی شیری و نریشن آن نیز، توسط لیلا صمدی صورت گرفت و درواقع، فیلم مستندی برای بازگو کردن ضرورت‌های این پرونده تهیه شد.

او ادامه داد: نقش بنده در پرونده ثبت ردیف‌های موسیقی ایرانی در سازمان جهانی یونسکو این بود که به عنوان نماینده مشترک میراث در خانه موسیقی و خانه موسیقی در میراث، به همه گفتگو‌هایی که باید انجام می‌شد، نظارت داشتم تا جزء اسناد ارسال شوند. یعنی باید ده دقیقه فیلم اجباری به همراه حدود 56-55

دقیقه فیلم تکمیلی که اجباری نبود را کار می‌کردیم و به دلیل این که برای آگاه شدن مسئولین میراث فرهنگی یونسکو بسیار ضروری بود برای آن‌ها ارسال می‌کردیم. زیرا همه پرونده‌هایی که کشور‌ها ارائه می‌دهند بر اساس ضوابط یونسکو در هر دوره است و از اینرو، در آن زمان، شرایط بدین صورت بود که عمل کردیم.

این پژوهشگر موسیقی افزود: ما، هم ردیف سازی و هم ردیف آوازی و هم روایت‌های مختلفی داریم. یعنی ردیف‌های میرزاعبدالله، علی اکبرخان فراهانی و عبدالله دوامی را داریم و درمورد ورود ردیف به ادبیات موسیقی کشور هم باید بگویم که اگرچه ردپای کلمه ردیف و دستگاه حتی قبل از دوره صفویه بوده است، ولی اولین بار، در کاخ گلستان، نغمه‌های موجود در ایران توسط علی اکبر خان فراهانی در هفت دستگاه و پنج آواز و تعداد بی شماری گوشه تدوین و تنظیم شده است که در همان زمان، دو پسرش، میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی، نخستین راویان ردیف موسیقی ایرانی بودند و پس از آن، درویش خان و مرتضی خان نی داوود و ابوالحسن صبا و... بر اساس هفت دستگاه و پنج آواز و گوشه‌های موجود اقدام به انتشار این ردیف‌ها کردند.

وجدانی بیان کرد: توالی و ترتیب و کم و زیاد بودن این نغمه‌ها با یکدیگر تفاوت دارند. زیرا ما از مفهومی به نام ردیف استفاده می‌کنیم و این ردیف که در دوره قاجار تدوین اولیه شد تا الان، به ردیف‌ها تبدیل شده است و برخی از اساتید به یک ردیف و عده‌ای دیگر به ردیفی دیگر معتقد هستند و به همین دلیل، ما در این پرونده، از ردیف‌ها صحبت کرده ایم.

او با اشاره به خروجی مثبت ثبت ردیف‌های موسیقی ایرانی در سازمان جهانی یونسکو گفت: با توجه به این که این پرونده در سال 2009 میلادی به ثبت رسیده است، می‌توان گفت که نخستین پرونده ثبت شده ایرانی است که به صورت ملی به ثبت رسیده و همزمان با آن هم، جشن باستانی نوروز ثبت شده است. البته پرونده ردیف‌های موسیقی ایرانی، نخستین پرونده مستقل و ملی ثبت شده است که با کشور دیگری شریک نیستیم و همین موضوع، اتفاق خوشایندی است که از آن جمله می‌توان به بین المللی بودن آن اشاره کرد. یعنی تمام دنیا پذیرفته اند ایران، جزء هفت کشور متمدن صاحب تاریخ و فرهنگ سنتی چند هزار ساله است.

وجدانی تصریح کرد: تا این لحظه، 13 پرونده از ایران به کنوانسیون 2003 یونسکو رفته است و این نشان می‌دهد کشور ما در حوزه پاسداری میراث ناملموس که آثار ثبت شده‌ای دارد جزء کشور‌های شاخص و ممتاز ایران به شمار می‌آید. بنابراین، از لحاظ بین‌المللی، تعداد پرونده‌های ثبت میراث فرهنگی ناملموس ایران که هویت ما را نشان می‌دهند شاخص است و اتفاقی که در عرصه ملی باید بیفتد، این است که این باور در صدا و سیما، میراث فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همه جا‌هایی که متولی فرهنگ و هنر به ویژه موسیقی هستند، مورد قبول قرار بگیرد که وقتی در عرصه بین المللی مقام داریم باید در عرصه ملی هم جدی‌تر به این قضیه نگاه کنیم؛ به طوری که افراد شاخص در این عرصه باید بیش از این مورد حمایت قرار بگیرند و تا زنده هستند از کار آن‌ها تقدیر شود و از این اساتید برای درس دادن به نسل‌های امروزی استفاده شود.

این پژوهشگر موسیقی گفت: الان، در تمام دانشگاه‌های ما ردیف موسیقی دستگاهی آموزش داده می‌شود که آقایان صفوت، برومند و برکشلی، بنیان آن را در دانشکده هنر‌های زیبای دانشگاه تهران گذاشتند. به همین دلیل، در حال حاضر، در دانشگاه تهران، مثلاً ردیف موسیقی دستگاهی میرزا عبدالله تدریس می‌شود و در کلاس‌های آموزشگاهی شخصی هم، ردیف درس داده می‌شود و در این میان، اگر در جشنواره‌ها که زیر نظر وزارت ارشاد هستند به طور جدی‌تر و خوب‌تر و با افراد مناسب‌تر و در مدت زمان مطلوب و شرایط خوب به معرفی ردیف‌های موسیقی ایرانی به مردم بپردازند خیلی از افراد از این موضوع استقبال می‌کنند.

به گفته او، آموزشگاه‌های آزاد نشان داده اند که نسل جوان هم از این ردیف‌ها استقبال کرده اند. بنابراین، آن چه که پخش می‌شود باید در زمان مناسب و به شیوه و اجرا‌های مطلوب صورت بگیرد. زیرا ردیف مثل دیکشنری می‌ماند که نمی‌توان آن را حفظ کرد همان طور که نمی‌توان بیش از هزاران بیت ادبیات منظوم ایران را حفظ کرد، ولی وقتی افراد ذوق و قریحه و استعداد داشته باشند و با ساختار آن آشنا شوند سازندگی هم با آن همراه می‌شود.

وجدانی، درمورد آینده ردیف‌های موسیقی ایرانی افزود: پدیده ثبت هر موضوعی به ویژه ردیف‌های موسیقی چه در سطح بین المللی و چه در سطح ملی، بسیار مثبت و خوب است، ولی نباید انتظار داشت که مسائل به این بزرگی مثل ردیف‌ها که واقعاً بخش بزرگی از میراث موسیقایی ایران در طی قرن‌ها بوده و حاصل سال‌ها نقل و انتقال و پژوهش‌ها و آموزش‌ها بوده است صرفاً به دلیل ثبت آن، از دید مسئولان و متولیان مربوطه مغفول بماند. زیرا پس از ثبت آن، باید طبق برنامه منظم‌تر و مدون‌تر در بخش آموزش دانشگاهی و آموزشگاهی و کنسرت‌ها و استفاده از اساتید متخصص در حوزه موسیقی، روانشناسی، مردم‌شناسی و... طرحی نو بیندازند تا این میراث ملی برای آیندگان باقی بماند.