«نبرد رئیسعلی»؛ ماجرای دلیرمرد تاریخ مقاومت در مبارزه با استعمار
رئیسعلی دلواری در سال 1261 ش در دهستانی از توابع بوشهر به دنیا آمد. او در عصر مشروطیت، جوانی 24 ساله، بلند همت، شجاع، در صدق و صفا کم مانند و در حب وطن و توکل به خدا، ضرب المثل بود و اگرچه سواد و معلومات کافی نداشت، اما پاکی و سرشت و صفات حمیده او زبانزد اطرافیان بود.
رئیس علی دلواری از رهبرانِ قیامِ مردم جنوب ایران علیه دولت بریتانیا پس از اشغال بوشهر در میانه جنگ جهانی اول بود و در سال 1294 که نیروهای انگلیسی قصد تصرف دلوار را کردند، شجاعانه در مقابل دشمن ایستاد.
متجاوزان انگلیسی با چهار کشتی دالهوزی، پیراموس، لاورنس و جونز و گردان پیاده نظام 96 به بندر دلوار حمله کردند اما در این حمله نظامی «رئیسعلی دلواری» به همراه مردم جلوی انگلیسی‌ها ایستاد و این واقعه به نبرد «دلوار» معروف شد.
رئیسعلی نیروی میهن‌پرستی داشت و به کلام‌الله مجید قسم خورده بود که جلوی انگلیسی‌ها بجنگد؛ «ای کلام‌الله گفتار مرا شاهد باش، من به تو سوگند یاد می‌کنم که اگر انگلیسی‌ها بخواهند بوشهر را تصرف کنند و به خاک وطن من تجاوز کنند در مقام مدافعه برآیم و تا آخرین قطره خون من بر زمین نریخته است، دست از جنگ و ستیز با آنان نکشم و اگر غیر از این رفتار کنم، در شمار منکرین و کافرین به تو باشم و خدا و رسول از من بیزار شوند». در این نبرد رئیسعلی شهر را خالی کرد و تفنگچی‌ها به کوه‌های اطراف رفته و کمین کرده بودند. وقتی انگلیسی‌ها وارد دلوار شدند، دیدند کسی نیست و چند تا گلوله توپ در کردند و به خانه‌ها و نخلستان‌ها آسیب زدند. شب را هم همان‌جا ماندند که استراحت کنند اما رئیسعلی با یارانش به انگلیسی‌ها شبیخون زدند و 60 متجاوز را کشتند و تعداد زیادی را مجروح کردند که در این بین «وینتل» فرمانده پیاده‌نظام انگلیسی‌ها زخمی شد و درجه‌دار ارشد انگلیسی‌ها ناخدا «بلومفیلد» کشته شد.
پس از نبرد دلوار مجموعه‌ای از درگیری‌های نظامی میان رئیسعلی و انگلیسی‌ها رخ داد و رئیسعلی تا توانست به پادگان‌های اشغالگران در بوشهر و مناطق اطراف شبیخون زد. انگلیسی‌ها که دیدند حریف این دشمن قسم‌خورده نمی‌شوند بر تعداد نیروهایشان افزودند و با 5 هزار نفر در مقابل دلواری قدعلم کردند. رئیسعلی هم با مذاکره با خوانین منطقه دنبال این بود که طرحی سراسری برای تصرف بوشهر و بیرون راندن متجاوزان اجرا کند. در مقابل، انگلیسی‌ها راه‌های دیگر را امتحان کردند. آنها به رئیسعلی پیشنهاد رشوه دادند و پس از رد درخواست همکاری، یک نفوذی را یافتند و به او پول دادند که رئیسعلی را بکشد و به همین دلیل هم وقتی رئیسعلی در حال شبیخون به انگلیسی‌ها بود از پشت سر هدف گلوله قرار گرفت و در 33 سالگی به شهادت رسید.
مبارزات رئیسعلی دلواری برگ زرینی در تاریخ مقاومت دلیر مردان ایران در مبارزه با استعمار است و به همین علت هم پس از شهادت وی، 12 شهریورماه به عنوان روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس نامگذاری شد و با تبدیل خانه شهید رئیس علی دلواری در دلوار تنگستان به موزه مبارزه با استعمار یاد این مبارز وطن‌پرست برای همیشه در یادها جاودان شد.
انتشارات سوره مهر با موضوع رشادت رئیس علی دلواری کتابی با عنوان «نبرد رئیس علی» منتشر کرده که با قلم بهمن پگاه راد به زندگی «رئیسعلی دلواری» پرداخته است. «نبرد رئیسعلی»، داستانی است که از ظهر گرم بندر اشغال شده بوشهر و رفت و آمد سربازان انگلیسی و هندی آغاز می‌شود؛ از آن روزی که زائرحسین برای آوردن اسلحه قرار است به مسقط و بعد دوبی برود؛ و اگرچه نمی‌ترسد، اما درونش از میل شکست دادن دشمن غوغاست؛ آغازی درخشان برای روایت داستانی سراسر جنگ و دلیری و پیروزی.
بخش عمده‌ای از کتاب به جنگ دلوار می‌پردازد؛ جنگی که درآن انگلیسی‌ها با چند هزار سرباز هندی و انگلیسی و تعداد زیادی کشتی جنگی به دلوار حمله کردند. بهمن پگاه راد، با نثر روان و دیالوگ‌های دلنشین خود و با فضاسازی دقیق صحنه‌های جنگ میان رئیس علی و تفنگچیانش با نیروهای انگلیسی، بخشی از تاکتیک‌های جنگی او را نیز برای مخاطب بازگو می‌کند ضمن اینکه داستان‌پردازی‌اش از این جنگ، سرشار از لحظه‌های زیبا و خواندنی است.
نویسنده در یکی از محورهای فرعی داستان، به سرگذشت واسموس، مامور آلمانی می‌پردازد که مورد اعتماد و حمایت ایل‌های جنوب است و نیروهای انگلیسی درصدد هستند که او را به خاطردشمنی‌اش علیه آنها، دستگیر کنند.